Hij heeft het leven en denken van Baruch Spinoza slechts oppervlakkig bestudeerd, maar toch heeft opperrabbijn Binyomin Jacobs naast het Jood-zijn iets met de filosoof gemeen. ‘Mijn vader was opticien en ik sleep wel eens glazen voor hem. ’De zeventiende-eeuwer Spinoza was lenzenslijper van beroep. ‘Glazen en lenzen hebben alles te maken met kijken naar en dus met visie.’Maar daarmee houdt de vergelijking op. Want de visies van beiden lopen uiteen en Spinoza staat in de filosofielessen aan de Talmoedhogescholen niet op het programma.
Gevaar
De Amsterdamse Spinoza (1632-1677) werd zelfs verbannen (zie kader) uit de Portugees-joodse Gemeente waarvan hij oorspronkelijk lid was. Maar archiefonderzoek toont aan dat het hierbij ging om een erfeniskwestie en niet vanwege zijn afwijkende visie op het jodendom. ‘Daarom werd de vloek niet door het rabbinaat uitgesproken, maar door het bestuur van de gemeente’, aldus Jacobs. ‘Wat de aanleiding was voor de banvloek is niet zeker. Iemand wordt niet zomaar verbannen. Bovendien was hij een hoogbegaafd man, een groot filosoof, niet de eerste de beste. Dat het zover is gekomen, duidt op een hoogoplopend conflict. De geestelijkheid van de gemeente protesteerde niet, dus ik vermoed dat zijn ideeën een rol speelden. Die strookten namelijk totaal niet met die van het jodendom en paste ook niet binnen het christelijk denken. Men zal in hem een gevaar hebben gezien voor de hele gemeenschap.’
‘God’ eruit
Spinoza’s visie op het jodendom week sterk af van het traditionele joodse denken, zegt Jacobs, opperrabbijn van het Interprovinciaal Opperrabbinaat en aanhanger van de chassidische Chabad stroming. Hij ziet schakels tussen de benadering van Spinoza en het Grieks-Hellenistisch denken. ‘Zo ging het ook bij de oude Grieken. Zij hadden niets tegen Joden die ook goed vertegenwoordigd waren in hun achterban. Ze hadden geen moeite met de bestudering van de Thora, Talmoed en Bijbelse geschriften. De Grieken hadden slechts één bezwaar tegen de rijke Joodse spirituele erfenis: ‘God’ moest er uit verwijderd worden! Ze rationaliseerden het Jodendom en daarin schuilt het gevaar. Dat was minder groot geweest als ze hadden gezegd: we zijn tegen Joden. Deze vorm van ondermijning van onze religie werkt als een sluipende inflatie. Mensen schrikken pas wakker bij een beurskrach. Als het te laat is.’
Afwijkend
Een van de knelpunten tussen Spinoza’s en het joodse denken is volgens Jacobs de visie op God. ‘Wij zien, net als hij, geen oude man met een lange baard op een wolk. Dit is een onterechte vertaling naar de menselijke maat, om God te kunnen bevatten. God overstijgt echter ons verstand en dus is iedere driedimensionale voorstelling onjuist. Maar, anders dan Spinoza, geloven traditionele joden wel in een persoonlijke God die iets van zijn schepselen wil en contact heeft met de wereld. God verwacht dat we op een bepaalde manier leven, zonder dat we dit altijd begrijpen’, vertelt Jacobs. ‘Je kunt je afvragen of het belang van koosjer eten niet een beetje te klein is voor een dergelijk entiteit als God. Maar op dat moment ben je hem al aan het vermenselijken en dus aan het beperken. Spinoza erkent zoals in het jodendom God wel als de Schepper, want de wereld is een gegeven. Maar daarna zou God zich teruggetrokken hebben. Deze benadering strookt helemaal niet met de joodse leer en de christelijke visie. Volgens die zienswijzen blijft de mens altijd innig met de Allerhoogste verbonden.’
‘Spinoza aanvaarde niet dat God in alles aanwezig is en dan val je buiten het traditionele joodse systeem’
Schuldig
Zowel in het jodendom als in Spinoza’s leer speelt het verstand een grote rol. Met de rede kunnen we trachten onze emoties te sturen. De vrijheid om voor het goede te kiezen is bij Spinoza echter beperkt. Die is afhankelijk van wat de natuur je meegaf en deze mogelijkheden kun je met je verstand achterhalen. Volgens de joodse leer is de mens absoluut vrij om te kiezen welke weg hij inslaat, hoewel God bij voorbaat zijn keuze voorziet. De Joodse traditie geeft alle ruimte om te discussiëren, maar aan axioma’s valt niet te tornen. En daaraan maakte Spinoza zich schuldig. Hij betwiste de goddelijke oorsprong van de Bijbel en een hemels plan voor de wereld. Jacobs: ‘Onze wetten zijn niet zwart-wit, de uitleg hangt van de situatie af. Ook kunnen rabbijnen tot verschillende conclusies, terwijl beiden van hetzelfde systeem uitgaan. Zoals ook twee bekwame artsen andere therapieën kunnen voorschrijven voor dezelfde patiënt. Maar als je zoals Spinoza niet aanvaardt dat God in alles aanwezig is, val je buiten het traditionele joodse systeem.’
Zeldzaam
Daarmee beperkt de traditie ook de vrijheid van meningsuiting. Want je mag alles zeggen, zolang je anderen niet aanzet tot haat, discriminatie en ongeloof. God is onlosmakelijk verbonden met de mens. Zodra je hem verloochent, misken je je naasten, aldus de opperrabbijn. Jacobs kent zelf geen mensen uit zijn gemeenschap die werden verbannen. ‘Het kwam en komt zelden voor.’ Wel wordt druk uitgeoefend op leden, bijvoorbeeld wanneer iemand weigert mee te werken aan een echtscheidingsprocedure en daardoor de ander schade berokkent.’
Belediging
Toch maakt het onheil dat Spinoza’s ideeën zouden brengen, hem niet tot een slecht mens, benadrukt Jacobs. ‘Dat werkt in het christendom anders. Als een christen zich niet aan de wet houdt, is hij al snel een zondaar. In het jodendom is het naleven van de wet niet zo sterk gekoppeld aan goed en kwaad. Een verbanning zegt dus niets over het goed of slecht zijn van de persoon als mens.’ Bannelingen kunnen boete doen om hun verbanning op te heffen, iets wat Spinoza nooit deed. Wordt het na bijna 360 jaar geen tijd voor de joodse gemeenschap om hun beroemde zoon weer in de armen te sluiten en de verbanning op te heffen? ‘Dat is aan de opvolgers van het bestuur van zijn gemeente’, stelt Jacobs. Maar je zou het als een belediging kunnen opvatten naar het toenmalige bestuur. Ik kan mij niet voorstellen dat ik aan een banvloek zou hebben meegewerkt, iedereen mag denken wat hij wil. Toch ben ik niet voor een herroeping, als dit al mogelijk is. Hij heeft zijn religieuze denkbeelden nooit bijgesteld en door een opheffing lijkt het alsof het jodendom alsnog Spinoza’s visie accepteert. Een visie die tegen joden- en christendom indruist.’
Archivaris: Spinoza overtrad Joodse civiele wet
In 1656 spraken de leiders van de Portugees-Joodse gemeenschap waarvan Spinoza deel uitmaakte een banvloek over hem uit. Om zijn ketterse ideeën, zo wordt aangenomen. Maar dat ziet Odette Vlessing, archivaris bij het Amsterdamse Stadsarchief, anders.
Gerommel
Zij denkt dat het om de failliete boedel van zijn vader ging. Toen deze Joodse handelaar in zuidvruchten overleed, koos de zoon voor het Hollandse civiele recht om van de nagelaten schuld af te komen. Daarmee overtrad hij de Joodse (civiele) wet, die afweek van het stadsrecht. De ban betekende onder meer dat men geen documenten van Spinoza’s hand meer mocht lezen. ’Documenten’ is steeds vertaald als ’geschriften’, zegt Vlessing, alsof Spinoza’s filosofische geschriften taboe waren verklaard. Maar er is niets bekend over diens traktaten uit die tijd. Pas in 1661 schrijft hij er globaal over aan een vriend. Een andere vriend vertelt hij niet veel later in een brief over zijn filosofische ideeën.
Schuldeiser
Vlessing denkt dat de ban met ’documenten’ aktes beoogde die Spinoza via het gerecht of een notaris had laten opmaken om het faillissement te ontlopen. Hij was naar de Hoge Raad van Holland gestapt om te melden dat hij nooit zijn erfdeel uit de nalatenschap van zijn moeder had gekregen. Hij wilde hiermee bereiken een bevoorrecht schuldeiser te worden. Ook liet hij zich alsnog als minderjarige onder de Weeskamer plaatsen, een Amsterdamse instantie die weduwen en wezen beschermde. Daarmee kon hij afzien van de erfenis van zijn vader en was hij niet meer verantwoordelijk voor de schulden en voor zijn eigen handelen na de dood van zijn vader. Uit de registers van de Wisselbank blijkt nu dat Spinoza een aantal betalingen aan schuldeisers deed. Ook tonen de notariële aktes aan dat hij niet tot een overeenkomst met de crediteuren wilde komen: hij beriep zich immers op zijn minderjarigheid. Als meerderjarige zou hij om die reden ook in de protestantse kerken uitgesloten zijn van het avondmaal.
Banvloek
Binnen het Joodse recht kon hij zich op 23-jarige leeftijd niet minderjarig laten verklaren, binnen het Hollandse recht wel. Een juridisch steekspel met de Joodse leiders volgde en uiteindelijk spraken zij de banvloek uit. In het archief vond Vlessing geen stukken die duiden op een rol van het stadsbestuur bij de verbanning van Spinoza. Het lijkt haar ook niet aannemelijk. Het bestuur liet de Joodse gemeenschap oogluikend toe zelf haar problemen op te lossen, zolang het niet om halszaken zoals moord ging. Waarom zou het zijn eigen wetten ondermijnen door een burger af te vallen die van deze wetten alsnog gebruikmaakt?
Geen berouw
Banvloeken werden in de Joodse gemeenschap vaker uitgesproken, maar de getroffenen kregen altijd de kans om het tij te keren en boete te doen. Spinoza deed dat niet. De ban werd daarom nooit opgeheven. ’Ketters’ hebben vaak vanuit een ’godgedreven inzicht’ gehandeld, meent de liberale rabbijn Elisa Klapheck. ‘Mensen als Luther of Spinoza brachten de geloofsgemeenschap door hun gedurfde manier van denken verder dan denkers die conformistisch waren.’
Crisis
‘Als er iemand eerherstel verdient, is hij het wel’, zegt Klapheck over Spinoza. ‘Hij kon, na lezen van Griekse filosofen, niet meer geloven dat God rechtvaardig was. Laten we zeggen dat hij in een persoonlijkheidscrisis terechtkwam. Hij is door rabbijnen in de ban gedaan maar nog altijd wordt hij geciteerd. Zijn stem klinkt nog steeds. Spinoza ontwikkelde vanuit het Oude Testament ruimte voor een seculier jodendom en legde zo de basis voor het moderne, democratische Europa, waar ook godsdienstvrijheid heerst. Zo profiteren ook orthodoxe joden nu van de inzichten van Spinoza. Het is alleen de vraag wie die ban nu zou moeten opheffen. Dat moeten moderne joden gezamenlijk doen door Spinoza’s denken in de joodse traditie te herintroduceren.’
Naam Galilei gezuiverd, Luther wacht nog
Tegen reformator Maarten Luther heeft de rk kerk in de zestiende eeuw een banvloek uitgesproken. In de volgende eeuw trof de verketterde wis- en natuurkundige Galileo Galilei dat lot bijna. In 1992 zuiverde paus Johannes Paulus II zijn naam. Of eerherstel voor Luther nog volgt, is de vraag.
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
