In de achtbaan die het Westerse leven tegenwoordig is, nemen we allemaal wel eens te vlot een beslissing. Zonde, want al word je door schade en schande vanzelf wijzer, het kan sneller en pijnlozer, vinden Daan Roovers en René Gude. Filosoferen, ofwel stilstaan bij je drijfveren en een wereldbeeld samenstellen uit de vele brokken kennis die je opdoet, kan leed voorkomen. Zelfs in de politiek. Ze schreven samen een Kleine geschiedenis van de filosofie. Met dit compacte boekje en vijf cd’s luistercollege van Gude, willen ze lezer en luisteraar daarbij helpen.
Noodzakelijk
De auteurs gaan in hun werk uit van een klassieke driedeling in de filosofie: kennis van de veranderlijke wereld (physis), kennis van taal en denken (logos) en kennis van zeden en gewoonten (ethos). Deze elementen vind je volgens hen bij iedere grote filosoof terug en ze zijn essentieel voor de politiek.
Physis, logos en ethos werden pas noodzakelijk toen mensen in steden gingen wonen en complexere manieren van samenwerken zochten. ‘De homo sapiens leefde op de savanne in groepen van maximaal 150, grotere groepen vielen uit elkaar”, vertelt Gude. ‘Maar in een stad van 300.000 mensen hebben we wetten, een politiemacht, instituties nodig om de boel bij elkaar te houden. Dit zijn politieke oplossingen die we niet aan de natuur konden ontlenen, we moesten ze zelf verzinnen. De filosofie met haar physis, logos en ehtos was hierbij onontbeerlijk. Ze zorgde voor een grondige basis.’
‘Politici hoor je in de Tweede Kamer alleen práten over een asfaltweg’
Crisis
In de klassieke oudheid hadden burgers van de Griekse, democratische stadstaten zo’n basis hard nodig. Zij mochten meebeslissen over de inrichting van de samenleving en dienden hun wereld te kennen. Die kennis moesten ze goed onder woorden kunnen brengen en daarnaast was een morele visie onontbeerlijk. Ze bedreven politiek. En filosofen waren er om hen daarin op te leiden.
Politiek is taal, stelt Gude, voorheen directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden en voormalig hoofdredacteur van Filosofie Magazine. ‘Je hoort politici in de Tweede Kamer alleen práten over een asfaltweg. Ze zullen er nooit een aanleggen.’ En met taal draag je kennis over, vervolgt hij. Als collega-politici twijfelen aan wat je zegt, raakt dat het hart van de politiek. Dit gebrek aan vertrouwen kan tot een fundamentele crisis leiden.
Ontbreekt het de huidige politiek aan filosofische reflectie?
Gude: ‘Iedereen denkt wel eens na over zijn vergissingen of over hoe zijn oordelen tot stand komen, maar niet structureel. Je lijkt tijd te verliezen, omdat je er de dagelijkse gang van zaken voor onderbreekt. Descartes zei echter al dat de meeste vergissingen voortkomen uit overhaaste beslissingen. En dat was geen theorietje van hem, het was een waarneming. Nu kun je natuurlijk niet in de Tweede Kamer gaan zitten filosoferen, want daar worden die beslissingen genomen en wetten gemaakt. En de Eerste Kamer controleert. Politici moeten zich in een Derde Kamer kunnen terugtrekken om de dagelijkse besluitvorming stil te leggen en erover na te denken. En dan geen excuses als “de werkelijkheid geeft ons geen tijd” of “ik moet een split second-beslissing nemen”. Het moet een plaats zijn waar Kamerleden de belangen die ze vertegenwoordigen verantwoorden. De PvdA legt er uit hoe een Nederlands vertrek uit Afghanistan te rijmen valt met de internationale solidariteit van de sociaal-democratie. En hoe verenigt het CDA een verlenging van deze militaire missie met de christelijke principes van naastenliefde en “Gij zult niet doden”? Iedereen die denkt dat hierover in alle rust niets intelligents te zeggen valt, is door en door cynisch. Ik zou me als kiezer serieus genomen voelen door deze aanpak.’
Flink vertimmeren
Daan Roovers, hoofdredacteur van Filosofie Magazine: ‘Precies, een Derde Kamer hebben we nodig. We leven in een tijd van mouwen opstropen. Ferme taal is populair. En er zijn geen problemen, alleen oplossingen. Telkens wanneer er een nieuwe minister aantreedt, gaat die niet op de winkel passen, maar de boel eens even flink vertimmeren. Misschien is het de dreiging van Wilders of het ondernemersklimaat. Hervormen heeft enorme sexappael. Terwijl de politiek meer gebaat is bij een lange termijnvisie.’
Gude: ‘Bij iedere hervorming is tijd nodig voor de uitvoering. We lossen nu echter de kinderziektes van vorige hervormingen op met nieuwe hervormingen. Beoordelen of een operatie geslaagd is, kost meer tijd dan een kabinetsperiode. Maar laten wij filosoofjes niet te makkelijk praten; je kunt niet eeuwig nadenken over een oordeel.’
En twijfelen is tegenwoordig uit den boze.
Gude: ‘Inderdaad, zoals de Amerikanen zeggen: beter een foute beslissing dan geen beslissing. Toch is twijfelen goed, je stelt het oordeel even uit.’
Niet te lang dus.
Gude: ‘Nee, je moet efficiënt twijfelen. Gericht naar een beslissing toe tobben.’
En daar kan de filosofie bij helpen?
Gude: ‘Daar steek ik mijn hand voor in het vuur. Als je snel wilt twijfelen, moet je bij de filosofie zijn. Er zijn uitstekende handleidingen om te leren hoe je besluiteloosheid doorbreekt. De meest toegankelijke is Over de methode van Descartes. Iets pittiger zijn de Kritiek van de zuivere rede van Kant en Over zekerheid van Wittgenstein. De truc is: besteed een volle week aan een van die handleidingen, ontwikkel zo “een zekere gewoonte je niet te vergissen”, een uitdrukking van Descartes, en win vervolgens die tijd dubbel en dwars terug.’
‘We kunnen hier met z’n drieën een politiek partij beginnen’
Roovers: ‘De stelling “politiek kan niet zonder filosofie” bedoelen wij ruim. We praten al jaren over ons politieke systeem. Is het nog houdbaar nu de groep zwevende kiezers groter wordt, kun je er een bestuur op vormen?
Burgers kiezen de wetgevende macht, de Tweede Kamer. Niet de regering. Ministers hebben enkel een uitvoerende taak, maar omdat ze vaak uit de Kamer komen en aan een partij gebonden zijn, denken ze stemmen te moeten winnen. Ze dienen het landsbelang én het partijbelang. Dat wringt in één persoon.’
Gude: ‘Ja, voor de uitvoerende macht zou je heel verstandige mensen kunnen vragen. Die er voor opgeleid zijn.”
Roovers: ‘En daarnaast; we kunnen hier met z’n drieën een partij beginnen. Voordat we het weten, zitten we met tien man in de Kamer. Zo verging het Leefbaar Nederland ook. Fantastisch, heel democratisch, maar dit maakt het land niet bestuurbaarder. Hierover moeten we nog eens nadenken.’
Gude: ‘Filosofie moet een permanent begeleidend verschijnsel van de politiek worden, ondanks dat we nooit in een democratische heilstaat zullen leven. Zowel politicus als burger willen toch dat hun stem gehoord wordt? Als je denkt te weten hoe de wereld in elkaar zit, maar het lukt je niet dit aan de buren uit te leggen, dan kun je nog geen barbecue organiseren. Uitdrukkingsvaardigheid bijvoorbeeld, retorica, is altijd een onderdeel van filosofie geweest.’
Met die uitdrukkingsvaardigheid, kennis van de wereld en een morele visie moet je jezelf een wereldbeeld verschaffen. Knap lastig in deze complexe tijd van snelle veranderingen en informatieovervloed.
Gude: ‘Kennis is versnipperd geraakt over verschillende wetenschappen. Deze specialismen zijn nodig en toch moet iedereen tijd inruimen om hieruit één voorstelling te construeren waarmee hij de wereld tegemoet treedt. Stel, je weet alles van genetica, maar je hebt geen idee van de verontrustende impact die het woord genetica op de samenleving heeft. Dan ontbreekt het je aan psychologisch of sociologisch inzicht.
Roovers: ‘Het geldt ook voor politici. Kennis van je portefeuille is niet genoeg. Je hebt ook kennis van de straat en de sociale samenhang nodig. En je moet weten waar we naar toe gaan, die morele visie.’
Niet iedereen heeft hier zin in.
Roovers: ‘De mens is actief in drie domeinen: in zijn privéleven, sociale leven en publieke leven. In dat laatste treedt hij naar buiten met opinies over de samenleving en een visie op de weg die we met z’n allen gaan. Volgens sommige filosofen is je publieke leven het belangrijkst. Hannah Arendt vindt dat dit leven een mens tot mens maakt, waarin hij vrij is en zichzelf toont. Het is ook het domein van de politiek. Hier spreek je met anderen over hoe de samenleving in te richten. Dat kun je niet alleen. Wanneer je niet meedoet, zegt Arendt, laat je de kans liggen om mens te zijn. Het klinkt dramatisch, maar ook Aristoteles zou dit zeggen. We zijn een politiek dier.’
Gude: ‘Je kunt de beker aan je voorbij laten gaan…’
Roovers: ‘…maar dan doen anderen het voor je.’
Gude: ‘Als je het zelf niet doet, laat je je koeioneren.’
Dus mensen die niet naar de stembus gingen en gaan…
Roovers: ‘Je valt niet direct terug in het dierenrijk als je geen stemt uitbrengt. Je kunt ook op een andere manier politiek actief zijn. Debatten organiseren bijvoorbeeld.’
Gude: ‘Veel mensen doen niet mee, ons systeem is nog geen perfecte democratie. Het is aan filosofen mensen erop te wijzen dat meedoen aan het maatschappelijk leven onderdeel is van hun mens-zijn. En dat het voor iedereen is weggelegd. Je kunt enkel een buurtvereniging draaiende houden en vinden dat de rest het kan bekijken. Dan ben je nog altijd bezig boven jezelf uit te stijgen.’
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
Geschiedenis van de filosofie, vijf cd’s luistercollege door René Gude en Kleine geschiedenis van de filosofie, René Gude en Daan Roovers. ISBN 9789089930194, 19,95 euro.
Eerder gepubliceerd in dagblad Trouw.
