Hij was één van de belangrijkste beleggers op Wall Street en zit nu een straf uit van 150 jaar wegens fraude. Bernie Madoff moet flink boeten voor zijn financiële misdaden en blijft volhouden dat hij niet alleen handelde. Zijn partners in crime, de grote Amerikaanse banken, wisten ervan en deden vrolijk mee, zo zei hij deze week in een interview met The Wall Street Journal.
“Die spelletjes van toen hebben zich ook al eerder afgespeeld”, vertelt Dirk Bezemer mij. Bezemer doet onderzoek naar de rol van de financiële sector in de economie en hij volgt de bancaire sector op de voet. In de jaren ’90 verdiepte hij zich in Oost-Europese landen die de overstap maakten van een communistische centraal geplande economie naar een markteconomie. Het was de tijd van deregulering van de financiële markten. Het kleine land Albanië bleek het beste jongetje van de klas. Ze deed alles volgens het IMF boekje: minder regels op de financiële markten, kleinere overheid, je meer open stellen voor handel. En met succes: de economie groeide als kool. Totdat in 1996 de Albanese economie onverwacht volledig instortte, met alle gevolgen van dien: paniek in de samenleving en stromen vluchtelingen.
Volgens velen kwam het doordat het kleine land het (toch) niet helemaal goed had begrepen. Maar daar nam Bezemer geen genoegen mee en hij zocht uit wat er echt mis was gegaan. Ruim tien jaar later gebeurde in de westerse wereld wat eerder op kleine schaal in Oost-Europa gebeurde. Ik spreek met Bezemer over wat er in beide gevallen misging en hoe het in de toekomst voorkomen kan worden.
Wat heeft zich afgespeeld in Albanië, wat blijkbaar nu ook op grote schaal is gebeurd?
“In Albanië was er sprake van piramidespelletjes, oftewel ‘ponzi games’. Het is een frauduleus concept, waarbij een bankier bijvoorbeeld zegt dat hij jou, in ruil voor een investering, vijftig procent rente per maand kan betalen. Dat vinden veel mensen natuurlijk geweldig, dus dan krijgt de bankier heel veel geld. Maar dat geld wordt nergens in geïnvesteerd, het wordt gewoonweg gebruikt om die rentepercentages te financieren. Als de bankier het goed doet, en de boodschap verspreidt zich heel snel, zijn er heel veel mensen die geld aan hem geven. Je moet letterlijk exponentieel groeien om dat vol te kunnen houden, daarom heet het ook een piramidespel. Op een gegeven moment klapt de zeepbel, want je hebt het geld dat je binnen hebt gekregen betaald aan anderen. Er is dan een hele brede basis van mensen die als laatste hun geld ingelegd hebben en het kwijt zijn, en een aantal mensen aan de top die er het rijkst mee zijn geworden. Dit soort piramidespelletjes beheersten in Albanië de economie. Dat is nu ook op grotere schaal gebeurd, in de Westerse economieën.”
Welke piramidespellen hebben dan geleid tot de crisis waar we nu mee te maken hebben?
“De financiële crisis nu heeft veel overeenkomsten met de Albanese van destijds. De piramidespelletjes hebben in dit geval alleen op veel grotere schaal plaatsgevonden op de huizenmarkt. Amerikanen konden bijvoorbeeld twintig procent waardevermeerdering per jaar van hun huis realiseren. Geld waar je niet voor hoeft te werken, gewoon zomaar. Maar als je dan kijkt naar hoe dat kon, dan zie je dat er ontzettend veel geld werd gepompt in die huizenmarkt via derivatenconstructies in de financiële sector. In de kern was dat één groot piramidespel, want het kon alleen maar doorgaan zolang er veel geld in werd gepompt.”
En dat gebeurde blijkbaar allemaal onder de radar?
“Ja. Het gekke is dat in de huidige economische modellen, waarmee je bijhoudt hoe het ervoor staat, geen financiële sector zit. Zelfs het Centraal Plan Bureau, De Nederlandsche Bank of de Europese Centrale Bank hebben economische modellen waarin niet wordt stilgestaan bij banken. Toen de crisis zich voltrok in Albanië realiseerde ik me dus dat er wat mist in de meest gebruikte modellen. Want als je keek naar het bruto binnenlands product, de werkeloosheid en de inflatie ging alles goed. Alle seinen stonden op groen. Dat komt doordat bestuurders niet keken naar indicatoren die te maken hebben met de financiële sector. De groei van schuld bijvoorbeeld."
"Of de geldstromen: gaan die naar de reële economie of gaan die naar de financiële sector? En hoe financieel duurzaam is dat? Geld investeren in een piramidespel is niet duurzaam, dat stopt een keer. Als je die indicatoren bijhoudt, kan je in theorie een crisis aan zien komen. De huidige modellen die centrale banken gebruiken werken niet met een variabele genaamd ‘krediet’, dus dan zie je een kredietcrisis ook nooit aankomen.“
Je bent bezig met de ontwikkeling van een nieuw model waarin de financiële sector wel een plek heeft. Maar zijn er niet nog te veel verborgen geldstromen in die sector om alles echt te kunnen volgen in een model?
“Dat is inderdaad een groot probleem. Als je bijvoorbeeld kijkt naar voedselspeculatie, is het moeilijk om alle spelers en geldstromen in kaart te brengen. Een van de belangrijkste redenen dat het niet transparant is, is dat we ook geen moeite doen om het te zien. Daarnaast loont het voor de spelers zelf om het ingewikkeld te maken. Als jij met gebakken lucht geld verdient, wil je dat liever niet te duidelijk maken aan de rest van de wereld. Dan loont het om ingewikkelde producten te maken.“
Hoe voorkomen we dan dat er in de toekomst nog piramidespelletjes worden gespeeld?
“Als je gaat denken richting oplossingen zijn er twee wegen: je kan kijken naar de manier waarop geld wordt gecreëerd of je kan kijken naar hoe dat geld gebruikt wordt. Het financiële systeem dat ik voorstel focust op dat laatste. Het geld gaat nu namelijk nog te weinig naar de reële economie en te veel naar de financiele markten en vastgoed. Daar zitten gevaren aan. Als een ondernemer bijvoorbeeld een miljoen leent en daar een zonnepanelenfabriek mee bouwt, dan levert dat economische groei op: er moet een fabriek worden gebouwd, er gaan mensen werken, er worden lonen uitbetaald, die weer worden besteed bij de Albert Heijn."
"Intussen levert de fabriek economische groei op en met de winst kan de ondernemer zijn lening weer terugbetalen. Dus lenen, en de investering die ermee gefinancierd wordt, houdt de economie gaande. Maar als jij een miljoen leent en dat in een piramidespel stopt, wordt er niks extra’s geproduceerd. Hetzelfde geldt eigenlijk voor de huizenmarkt. Een investering in een huis levert wel schuld, maar geen winst op. Het voegt weinig toe aan de economie, behalve hogere huizenprijzen en hogere schulden. Het probleem is nu dat onze banken steeds minder productieve investeringen, zoals bedrijven, zijn gaan steunen en een steeds groter deel van bankleningen is naar hypotheken en financiële producten gegaan. De verhouding tussen die twee was twintig jaar geleden 50-50, maar nu 70-30."
"In een nieuw systeem kan de overheid erop aansturen dat het geld minder naar de financiële markten en vastgoed gaat en meer naar de reële economie. We moeten daarnaast in economische modellen gaan bijhouden hoe hard de schuld groeit en wat er met die schuld gefinancierd wordt.”
Maar stel dat jij minister van Financiën was, hoe zou je zo’n nieuw sociaal financieel systeem invoeren?
“Dan moet ik eerst besluiten wat we moeten doen met de erfenis uit het verleden: de hoge hypotheekschulden. We zijn er nog niet van doordrongen hoe hoog die schulden daadwerkelijk zijn. Je moet internationaal echt teruggaan tot de jaren ’30 om iets soortgelijks te zien. In sommige gevallen worden dergelijke schulden kwijtgescholden, of geherstructureerd. Dat zou je nu ook kunnen overwegen. Maar het idee dat nu leeft is dat we zo snel mogelijk die schuld moeten afbetalen. Daardoor zijn mensen nu hun geld opzij aan het zetten om hun leningen af te betalen, in plaats van het uit te geven. Huishoudens zijn aan het bezuinigen. En net op dat moment gaat de overheid ook hard bezuinigen. Dat is slecht voor de economie."
Maar stel dat de bezuinigingen doorgaan zoals nu, wat zijn daar de consequenties van? Kunnen we dezelfde scenario’s verwachten als in Griekenland?
“In Griekenland wordt nog veel harder bezuinigd dan hier, onder druk van de Europese Unie. Daar worden salarissen en pensioenen gehalveerd. De Griekse economie is letterlijk tien jaar teruggezet, als je naar de cijfers kijkt. Dat gaat in Italië en Spanje wellicht ook gebeuren. In Nederland zal dat niet het geval zijn, maar we bezuinigen wel te hard .”
We zien dus dat burgers in mindere of meerdere mate de dupe zijn van die strenge maatregelen. Maar wie wordt er dan wel beter van die bezuinigingen? De financiële sector?
“Politici geven altijd twee redenen voor bezuinigingen. De eerste is: ‘We moeten de economie hervormen’. Alsof er kwalitatieve veranderingen plaatsvinden, waardoor we harder kunnen groeien. Als iemand mij kan vertellen wat die veranderingen zijn, dan hoor ik het graag. Het zijn grotendeels bezuinigingen, punt. De tweede reden gaat wel ergens over: ‘Als onze overheidsschuld toeneemt, dan willen de financiële markten ons niks meer lenen en dan zitten we in de problemen’. De overheid financiert zichzelf onder andere door middel van staatsobligaties. Dat is niks anders dan een briefje waarop staat ‘ik ben jou zoveel schuldig’, die worden gekocht op de financiële markten, zodat de overheid geld krijgt. Pensioenfondsen kopen bijvoorbeeld staatsobligaties. Waar politici bang voor zijn is dat financiële spelers zeggen: ‘ We willen geen staatsobligatie meer kopen, want jullie kunnen het rendement niet meer waarmaken’.”
Dus overheden zijn daardoor enorm afhankelijk van de financiële sector.
“Ja, we hebben ons afhankelijk gemaakt van de financiële sector. En mensen als Rutte denken: ‘Als wij niet bezuinigen dan willen de financiële markten onze obligaties niet meer kopen’. We hebben ons dus helemaal uitgeleverd aan de grillen van de financiële markten. En dat terwijl Nederland nu eigenlijk heel goedkoop kan lenen. Dit is de tijd om te investeren en niet om te bezuinigingen.”
Tot slot. Vorige week interviewde ik Ben Dyson van Positive Money. Spreekt hun idee over een nieuw financieel systeem je aan?
“Zij willen dat alleen een centrale bank nog geld kan creëren en commerciële banken enkel gaan functioneren als doorgeefluik. Dyson zegt dat geld dan geen schuld meer is. Maar geld is altijd schuld geweest. Zo is de economie altijd gestructureerd geweest, dus dat ga je niet met een kunstgreep veranderen."
"Bovendien wordt het geld dan een schuld van de overheid.Het algemene idee van hun initiatief ligt natuurlijk wel dichtbij hetgeen dat ik voorstel, namelijk dat de manier waarop geld gebruikt wordt moet veranderen. Ik ben in principe ook voorstander van een overheid die bepaalt waar het geld naartoe gaat. Voor de doelen die zij, net als ik, willen bereiken zijn alleen minder grote veranderingen nodig dan zij voorstellen.”
Meer Dirk Bezemer: Lees zijn boek over de Albanese crisis, bekijk zijn lezing over een sociaal financieel systeem op Youtube of lees zijn column De retoriek van het huishoudboekje.
Tekst: Frederieke Hegger
Beeld: Flickr/Azureon2
Journaliste Frederieke Hegger (@FrederiekeH) interviewt experts over de crisis en de hervorming van de financiële sector. Kijk voor de overige interviews op www.economievanmorgen.nl.
