Europa en haar waarden worden geraakt in het hart. Het centraal gelegen Hongarije kent sinds drie jaar met Viktor Orbán een Victator, een autoritaire regeringsleider wiens partij Fidesz een tweederde meerderheid in het parlement heeft en daardoor zonder enig wezenlijk debat of weerwoord beleid kan uitvoeren.
Deze Orbanisering is op zijn minst hoogst interessant, maar daarom niet per se ondemocratisch. Of toch wel? In drie delen beschrijft DNP de droom van Viktor Orbán, een klassieke machtspoliticus die met zijn vervorming van Hongarije de grenzen van de Europese waarden opzoekt en volgens sommigen van zijn land de nieuwste dictatuur binnen de Europese Unie maakt. Dit eerste deel geldt als een introductie en geeft de actuele stand van zaken op Europees niveau weer.
Rechts populisme
De discussie die momenteel tot in het Europees Parlement over Hongarije wordt gevoerd, is een ingewikkelde. Tot waar worden waarden als democratie en rechtsstaat nageleefd? Het is niet weliswaar legitiem om een christelijk-conservatief beleid na te streven, maar krijgt dit in Hongarije momenteel niet de vorm van doorgeslagen rechts populisme?
Er is niks mis met wetswijzigingen an sich, maar worden de Hongaarse rechtsregels niet te gemakkelijk en te vaak aangepast? Verkeren diverse minderheden en vrijheden in gevaar, nu zelfs de nieuwe grondwet sinds invoering in januari 2012 al vier keer is gereviseerd? Kortom, wat moeten wij Europa doen met een lidstaat binnen de Unie die met haar bijna christenfundamentalistisch ogende houding onze neoliberale waarden ter discussie stelt?
Statuswet
Eerst even voorstellen. Viktor Orbán is dus zijn naam. Minister-president van Hongarije sinds 2010. Dat was hij – niet onbelangrijk, maar wel vaak vergeten – al tussen 1998 en 2002. Ook toen voerde Orbán radicaal beleid door. Niet zozeer op economisch vlak – zijn partij Fidesz kende in de jaren negentig zelfs een enigszins liberale signatuur -, maar wel op maatschappelijk gebied.
Hij werd bekritiseerd om zijn aantasting van persvrijheden en het veelvuldig willen aanpassen van de constitutie en andere belangrijke wetten. Minder zetels in het parlement, meer macht voor de parlementaire meerderheid. Het wijzigen van de grondwet zou bovendien niet corresponderen met de Europese regels die zijn vastgelegd in het Verdrag van Lissabon.
Dat zijn politiek steeds nationalistischer werd bleek uit het plan om etnische Hongaren in het naburige buitenland (zo´n drie miljoen) onder een zogeheten statuswet te laten vallen.
Verkiezingsbelofte
Omdat Orbáns verkiezingsbelofte om Hongaren in het buitenland een dubbele nationaliteit te geven juridisch onmogelijk bleek werd deze statuswet het alternatief. Oftewel, het welzijn en de opvoeding van de etnische Hongaar in den vreemde zou vanuit Boedapest begeleid worden, middels medische en culturele voorzieningen, stipendia en kortingen.
Zo zouden Hongaren, ook als ze in een land woonden dat zou toetreden tot de EU, altijd kunnen rekenen op de liefde en steun van het moederland. Een voorbeeld hiervan is Roemenië, waar volgens de laatste volkstelling zo´n 6,6 procent etnische Hongaren wonen en waar de Hongaarse Democratie Unie van Roemenië (UDMR) vanaf 1996 tot een paar maanden geleden bijna onafgebroken regeringsdeelname had.
Aanstootgevende schandalen in de coalitie werden door de kiezer in 2002 echter afgestraft; door zetelvermindering bij vooral de coalitiepartner werd het Fidesz onmogelijk gemaakt om te blijven regeren.
Wat is in de naam? Viktor Orban is niet de enige machtsbeluste politiek leider die zich ophoudt in Centraal- en Oost-Europa, maar ook zijn voornaam is allesbehalve origineel. Victor Ponta is premier in Roemenië, Viktor Janoekovitsj spreidt als president zijn autoritaire driften uit over Oekraïne.
Urbi et Orbi
Maar sinds 2010 zwaait Orbán weer de scepter. Hij bedrijft in principe weer dezelfde politiek, maar dan nog een tandje populistischer. Dat kan ook, omdat Fidesz een tweederde meerderheid in het parlement ben daardoor aan vele touwtjes kan trekken. Itt az idö, is de slogan: het is tijd.
En daarmee komen we aan bij de droom van de Orbánisering. Over zijn beweegredenen en motivatie zal ik in een volgend deel verder uitwijden, maar het gaat in dit geval puur om de 'Orbánisering'. Deze term is geïntroduceerd door de Sloveense contemporaine denker Slavoj Žižek en slaat niet alleen op de naam Orbán, maar ook op orbi: wereld, in het Latijn (denk aan 'urbi et orbi', voor de stad en de wereld).
Oftewel, kenners, politici en critici moeten zich niet enkel beperken tot de stad (in dit geval het land Hongarije), maar ook oog hebben voor het effect op de Orbi; de wereld, in dit geval vooral Europa, kan aangetast worden door deze voortgang. Wat Orbán doet met Hongarije, kan in tijden van economische crisis, politieke impasse en maatschappelijke ongenoegzaamheid ook overslaan op andere landen.
Door de tweederde meerderheid in zijn eigen parlement kent Orbán ook vooral beknotting vanuit Europa, door opgelegde bezuinigingsmaatregelen vanwege de verarmde economische situatie. Maar binnenlandse politiek – zoals het aanpassen van de pensioensgrens voor rechters zodat er vacatures ontstaan voor Orbán-gezinde rechters, het streven naar het traditionele gezin als hoeksteen van de samenleving zonder daarbij andersdenkenden te tolereren en het opleggen van een takenpakket aan de pers – is een ander verhaal. Ook deze week waren er weer wetten die met de eenvoud van een opstel op de middelbare school konden worden aangepast.
Schorsing
En wat kan Europa doen? Praten, dat is wat er vooralsnog op alle niveaus wordt gedaan. Zij zoekt de heilige dialoog, hij belooft beterschap als een boodschap om zich op internationaal niveau te kunnen handhaven. Er gaan immers geluiden op dat zijn partij mogelijk zal worden verwijderd uit de conservatieve fractie van het Europees Parlement.
Dat zou een bijzondere gebeurtenis zijn, want daarmee heeft de politieke loopbaan van Orbán en Fidesz zich officieel verplaatst van liberaal naar conservatief (een switch die hij al in de jaren negentig maakte), en van conservatief naar eurosceptisch en nationalistisch. Én daarmee is mogelijk een precedent geschapen voor een isolement, niet alleen in kleine, maar ook in grote vorm.
In het geval van Hongarije houdt dat in dat er een grove sanctie kan volgen. Wanneer er de komende weken geen verbetering optreedt in het naleven van de Europese waarden, zou er in juni al een (tijdelijk) isolement tegen Hongarije kunnen worden afgekondigd, waarbij de betrekkingen op alle niveaus tot enkel het minimum en het technische vlak worden beperkt. Dat zou uitzonderlijk, maar niet uniek zijn binnen de Europese Unie; Oostenrijk onderging deze straf tien jaar geleden, toen Jörg Haider met zijn eveneens populistisch (extreem-)rechtse geluid in de optiek van Europa te ver doorsloeg.
De geest van de wet
Het is altijd zoeken naar de juiste balans tussen de dialoog en de maatregel of uiteindelijke sanctie om waarden te waarborgen, maar ook om politieke patstellingen te voorkomen. Waar links er hard inknalt wat betreft het veroordelen van Orbáns beleid, acteert rechts weifelend. Maar bij de socialisten, groenen en liberalen bestaat ook realiteitszin. De komst van zo'n isolement, ook niet ter voorbeeldstelling, is niet aanstaande, denkt Hongarije-kenner en GroenLinks-lid Huub Bellemakers. Om meerdere redenen:
"Ten eerste worden Orbán en Fidesz voorlopig in Europa nog gesteund door de christelijke en conservatieve partijen. Zolang dat het geval is kun je moeilijk een partij uitsluiten. Bovendien is zo'n procedure ook niet eenvoudig omdat je bij de letter van de wet het aantasten van deze Europese waarden in Hongarije moet kunnen aantonen. En het ingewikkelde voor de Europese Commissie is dat de Europese waarden vooral in de geest van de wet worden aangetast."
"Vergeet niet dat een schorsing van Hongarije, volgens artikel 7 van het EU-verdrag, ervoor zorgt dat andere landen ook angst hiervoor krijgen."
Sluwe vos
Daarnaast is de kritiek op Orbán, zoals eerder aangegeven, niet alleen aan dovemansoren gericht. Onder grote internationale druk lijkt Orbán toch enigszins toegeeflijk te zijn, zo constateert Bellemakers. "Toen er internationaal commentaar kwam op een nieuwe kieswet en ook het Hongaars Constitutioneel Hof deze grotendeels verwierp, heeft Orbán zich daarin geschikt."
Zo presenteert Orbán zich nogmaals als de sluwe vos die mazen in de wet zoekt en daarbij de grenzen van de Europese waarden opzoekt en ook overtreedt, maar volgens Bellemakers moeilijk door de orbi écht kan worden aangepakt. "Het klinkt allemaal wat machteloos", vat hij samen. "Maar in feite moeten we één ding doen: de internationale druk blijven opvoeren. Want dat blijkt nut te hebben. Verder kunnen we de tijd uitzitten en hopen dat Orbán bij nieuwe verkiezingen volgend jaar niet weer een meerderheid zal halen." Al blijft het bij een meer versplinterde kiesgemeenschap de vraag of de doorgevoerde wetgeving van Orbán alsnog democratisch kan worden teruggedraaid.
Waardeer dit artikel!
Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door de auteur een kleine bijdrage te geven. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.
Geert Jan Hahn
Geert Jan Hahn is journalist en slavist. Werkte, woonde en studeerde in Kiev, Sint-Petersburg en Warschau. Voltooide Slavic Literary Studies cum laude aan de UvA. Reist, schrijft en spreekt als Oostblogger voor landelijke media. Is daarnaast bekend van zijn taalvirtuoze zege bij het tv-spel Lingo en zijn columns over de favoriete sterfleeftijd van 27 jaar.