Voer voor psychologen

Er zijn mensen die helemaal idolaat zijn van het Koningshuis, en met oranje vlaggetjes staan te zwaaien aan de kant van de weg als de Koning op bezoek komt. Aan de andere kant heb je dan de mensen die voor een republiek zijn, en vinden dat een monarchie niet meer van deze tijd is en alleen maar geld kost. Er zijn mensen die vinden dat de multiculturele samenleving een zegen is voor Nederland. Anderen vinden dat Nederland net zo goed zonder kan. Zoveel mensen, zoveel meningen.

De wereldwijde corona uitbraak heeft er ook voor gezorgd dat mensen in ons land met hun meningen lijnrecht tegenover elkaar komen te staan. Zo is de ene partij van mening dat je je gewoon moet houden aan de opgelegde maatregelen en moet doen wat de overheid zegt. De andere partij daarentegen geloof er helemaal niets van dat er sprake is van een besmettelijk virus, laat staan dodelijk virus, en gooit net zo makkelijk de opgelegde regels over z’n schouders.

Voorstanders
De groep mensen die volgzaam is, is veelal van mening dat de opgelegde maatregelen noodzakelijk zijn en dat de overheid het doet om zo snel mogelijk de besmettingshaarden in te dammen en te zorgen dat het leven weer zo normaal mogelijk kan verlopen. Dat er dan concessies gedaan moeten worden door iedereen, daar hebben ze alle begrip voor.

Is het de steeds verdergaande disciplinering en het aanspreken op ons verantwoordelijkheidsgevoel dat ons maakt tot volgzame schapen? Dat vroeg filosoof Michel Foucault zich al af in de jaren zeventig, schrijft filosoof en theoloog Gerko Tempelman in Trouw. Overal dezelfde onopvallende, onherkenbare mechanismen die mensen modelleren tot volgzame, zich zo ‘normaal’ mogelijk gedragende burgers.

Tegenstanders
De tegenstanders van de maatregelen zijn van mening dat de overheid inbreuk heeft gemaakt op hun grondwettelijke rechten. Ze denken dat er een groter plan achter schuil gaat en dat het hele virusproces georkestreerd is door de rijken en farmaceutische bedrijven om zo een vaccin aan de man te brengen. Bewust worden noemen ze het. Dit zijn ook veelal de mensen die gevoelig zijn voor complottheorieën en/of last hebben van angst en sociale onzekerheid. Ze zijn constant op zoek, bijvoorbeeld via YouTube of onafhankelijke bronnen, naar bevestiging van hun vermoedens.

In 2008 gingen de complottheorieën over de financiële crisis, nu gaat het om de gezondheid. Complotdenkers geloven bijvoorbeeld dat het coronavirus los gelaten is in China met als doel de wereldbevolking uit te dunnen, en wordt er een groot wereldwijd plan uitgerold. Complottheorieën zijn veel populairder dat het normale nieuws en worden vaker gedeeld op social media. Als de aanhangers van deze theorieën dan ook nog eens in een omgeving verkeren van gelijkgestemden of waarin ze geen tegengas krijgen of bediend worden van andere, rationele ideeën en argumenten, dan zien ze dat als een bevestiging van hetgeen ze vermoeden. De groepsdruk (sociale norm) speelt hierbij een grote rol.

De wetenschap
Professor Stef Aupers, expert mediacultuur aan de KU Leuven zegt het volgende hierover: “Complotdenkers zijn steeds bezig met de oorzaak van een probleem een gezicht te geven. Als die oorzaak niet meteen duidelijk is, wordt er snel gedacht aan de machthebbende instanties: de overheid, de media en de wetenschap. De kern van complottheorieën is de verbeelding van onzichtbare machten.” Aupers geeft ook aan dat juist door het afnemende vertrouwen in de politiek, het bedrijfsleven en de media wat zorgt voor wantrouwen, frustratie en onzekerheid, wat weer een rijke voedingsbodem vormt voor complottheorieën.

Professor sociale en organisatiepsychologie Jan-Willem van Prooijen van de Vrije Universiteit van Amsterdam legt het als volgt uit: “Wie laag scoort op de persoonlijkheidstrek ‘vriendelijkheid’, gaat vaker op zoek naar conflict en is geneigd in te gaan tegen de massa. Dat verhoogt het risico dat je in een complottheorie gaat geloven. Ook laagopgeleiden en politieke extremisten geloven vaker in complottheorieën.”

Manipulatie
Paulien Schieven is directeur marketing & sales bij marktonderzoeksbureau MarketResponse en heeft sinds 2000 onderzoek gedaan naar de gedragingen van mensen en dit in kaart gebracht door middel van het wetenschappelijke leefstijlmodel, het het BSR-model. Aan de hand van dit model kun je vaststellen wat je moet doen om mensen in beweging te krijgen op basis van de drijfveren die ten grondslag liggen aan hun houding en gedrag. “Wij volgen deze groepen al sinds 2000 en meten en weten hoe deze groepen zich steeds weer aanpassen aan de tijdgeest. En zo zijn de inzichten ontstaan hoe je daar als organisatie op in kunt spelen om mensen in beweging te krijgen.”

Leven wij werkelijk in een wereld die lijkt op de wereld zoals die geschetst wordt in de Matrix? Is de slachtofferrol ons al van jongs af aan met de paplepel ingegoten? Doen we misschien te weinig aan navelstaren of juist teveel? Of is het gewoon kuddegedrag? Of je nu wel of niet meegaand bent, beiden worden zowel positief als negatief benaderd. Ben je volgzaam, dan ben je dienstbaar of verdraagzaam. Aan de andere kant laat je je gewillig naar de slachtbank leiden. Ben je niet meegaand, dan heb je een genuanceerde mening of je ben je simpelweg een complotdenker. Voer voor psychologen…