Ik besluit op zoek te gaan naar die moskee en meer te leren over de positie van moslims in de Griekse samenleving.
Voor mijn bezoek aan de Atheense moskee reis ik met de metro naar metrostation Eleonas. Als ik boven de grond kom, zie ik dat ik ben terechtgekomen op een industrieterrein. De rookwalmen van de vrachtauto’s maken de lucht zwaar en donker. Het opwaaiende stof komt daar nog bij. Ik wandel langs de drukke Iera Odos op iets wat je nauwelijks een stoep kunt noemen.
Bouw van een moskee
De totstandkoming van deze eerste officiële moskee in Athene is een lange weg geweest. Al vaker heeft de moslimgemeenschap gevraagd of ze geen moskee in de hoofdstad mochten bouwen. In 1939 werd daarvoor al een eerste plan ingediend. In meer recente jaren hebben landen als Saoedi-Arabië financiële middelen aangeboden voor de bouw van een moskee. Maar pas in 2006 stemde de Griekse regering in met de bouw van een moskee, als erkenning van hun religieuze rechten.
Macht van de Grieks-orthodox kerk in Griekenland
Dat het zo lang duurde voordat er een goedkeuring kwam, heeft onder andere te maken met dat behalve de goedkeuring van de overheid, ook de instemming van de Grieks-orthodoxe kerk noodzakelijk is voor de bouw van een moskee.
Alhoewel in Griekse grondwet in artikel 13 de vrijheid van godsdienst uitdrukkelijk wordt benoemd, staat daarvoor in artikel 3 dat de orthodoxe godsdienst de ‘overheersende’ godsdienst is. Dat betekent dat andere religies eerst erkend moeten worden door de overheid. De islam, maar ook het katholicisme en de Jehovah’s Getuigen zijn nu als religie erkend.
Maar erkenning betekent niet dat je in het dagelijks leven gelijkwaardig wordt behandeld. Zo zijn banen bij de Griekse overheid alleen toegankelijk voor mensen die lid zijn van de Grieks-orthodoxe kerk. Ook hogere militaire posities en leraren op Griekse scholen en universiteiten moeten lid zijn van de Grieks-orthodoxe kerk. Alleen artsen hoeven niet aan deze eis te voldoen en daarom zie je in Griekenland veel artsen die moslim zijn. Het betekent ook dat veel Grieken formeel nog wel ingeschreven staan als Grieks-orthodox, maar de religie niet actief beoefenen. Je laten uitschrijven heeft te veel consequenties, ook voor je huwelijk en begrafenis.
Formeel mag je een burgerlijk huwelijk afsluiten, maar de mogelijkheden daarvoor zijn zeer beperkt. In de kerk trouwen is het gemakkelijkst. En als je bent overleden dan wordt je als Grieks-orthodox automatisch begraven op een Grieks-orthodoxe begraafplaats. Sta je niet ingeschreven, dan ben je overgeleverd aan de barmhartigheid van de lokale priester om op zijn kerkhof te mogen worden begraven.
Keuze van locatie voor moskee
Het verkrijgen van die o zo belangrijke instemming van de Grieks-orthodoxe kerk verliep zeer moeizaam. De kerk wilde geen moskee in het zicht van de stad, een locatie bij het vliegveld werd afgewezen omdat bezoekers dan de indruk konden krijgen dat Griekenland een islamitisch land is.
Ten slotte is de keuze gevallen op het industriële terrein van Eleonas, waar op een oude locatie van de Griekse marine ruimte is gemaakt voor een moskee. Anna Stamou van de Griekse moslim associatie waarschuwde mij dat de moskee moeilijk te vinden zou zijn. Er staat geen bewegwijzeringsbord aan de weg.
Gelukkig is er Google Maps, waarop ik de locatie van de moskee heb gemarkeerd. Al wandelend langs de Iera Odos passeer ik een aantal grote metalen poortdeuren, zo breed als een tweebaansweg. De grote ijzeren deuren zijn geschilderd in een neutrale lichtgrijze tint. De eerste poort heeft één deur op een kier staan, een honderd meter verder zie ik een tweede poort die helemaal openstaat. Ik ga de toegangsweg in en zien daar een oudere heer een sigaret roken voor een terrein vol met tractoren. Als ik hem vraag waar ik de moskee kan vinden, kijkt hij mij met een verdwaasde blik aan. Als ik vervolgens mijn handen bij elkaar zet, naar voren buig en Allahu Akhbar murmer, licht zijn gezicht op. De entree naar de moskee is één poort eerder, degene die op een kier stond.
Ik wandel terug over de oneffen stoep met de luid ronkende en stinkende vrachtwagens naast me. Ik zien nu dat op de eerste poort een A4-tje hangt met in kleine letters een Arabische en Griekse tekst. Als ik naar binnen ga, zie ik als eerste een politieauto en een burgerauto achter het hek staan. Eén agent in uniform staat naast de auto te bellen, twee anderen zitten op de achterbank van de politiewagen met elkaar te kletsen. In de burgerauto zit ook een agent in uniform. Ze negeren mij als ik voorbij loop, waardoor ik me nog minder op mijn gemak voel in deze voor mij vreemde omgeving.
Anna Stamou woordvoerster van de Griekse moslim associatie
Griekse moslimgemeenschap
Volgens Anna Stamou wonen er zo’n 500.000 moslims in Griekenland, waarvan meer dan de helft in Athene. De meeste van deze moslims zijn geen vluchtelingen, zoals misschien veel mensen buiten Griekenland denken.
De Griekse moslimgemeenschap bestaat vooral uit moslims die al verschillende generaties lang in Griekenland wonen. “Wij zijn aanwezig in alle lagen van de samenleving en betalen gewoon belasting, net als ieder ander,” zegt Anna. Het aantal moslim vluchtelingen in Griekenland wordt geschat op slechts 60.000 tot 80.000.
Het zijn geschatte cijfers, omdat er in Griekenland geen officiële cijfers zijn over de omvang van etnische, taalkundige en religieuze minderheden. Het stellen van vragen aan de bevolking hierover is sinds 1951 verboden. De reden daarvoor is complex, maar heeft onder te maken met het behoud van de Griekse identiteit en geen ruimte bieden aan andere Balkanlanden om grond te claimen in Griekenland.
De enige minderheid in Griekenland die erkend is, is een moslimminderheid in Noord-Griekenland. Zij worden vandaag de dag door de Griekse overheid aangeduid met de term Griekse moslims. Deze groep bestaat uit iets meer dan 100.000 mensen met verschillende etnische achtergronden. Wat ze met elkaar gemeen hebben, is dat ze moslim zijn en dat hun voorouders al voor 1923 in het noorden van Griekenland woonden. Sommige zijn nazaten van Turken, anderen zijn Pomaks afkomstig uit Hongarije en dan zijn er nog de Roma’s. Zij hoefden op het moment van de volksuitwisseling tussen Griekenland en Turkije in 1923 niet te verhuizen uit hun regio Thracië. Het gevolg is wel dat zij nu geïsoleerd en vaak in armoede leven in het noorden van Griekenland. Volgens Anna Stamou doet de Griekse overheid niets om hun positie in Griekenland te verbeteren.
Het grootste deel van de moslims in Griekenland zijn voornamelijk immigranten uit het Midden-Oosten (Libanon, Syrië, Irak, Iran), andere Balkan-regio’s (Montenegro, Turkije, Albanië, Bosnië & Herzegovina) en Noord-Afrika (Marokko, Algerije, Tunesië, Egypte).
De eerste immigranten met een islamitisch geloof die na 1923 naar Griekenland kwamen, waren Egyptenaren. Zij arriveerden aan het begin van de jaren vijftig om in Griekenland te gaan werken. Veel Grieken vertrokken zelf in die periode naar West-Europa om daar in de fabrieken te gaan werken, en zo ontstond dus een tekort aan arbeidskrachten op de Griekse arbeidsmarkt. In die periode wierf Griekenland vooral migranten uit de landen aan de oostkant van de Middellandse Zee voor het werken in de landbouw en de industrie. Sinds de oorlogen in Afghanistan en Irak zijn kortgeleden ook steeds meer Pakistanen en Bengalezen naar Griekenland gekomen om er te werken.
Een oplettende toerist ziet die diversiteit aan bevolkingsgroepen al snel als die rondom de centrale markthal wandelt of richting Omonia gaat. Ook in de metro en bus is de enorme diversiteit aan Atheners waarneembaar. Athene is al lang niet meer een stad van alleen maar Grieken..
2006 goedkeuring – in 2020 geopend
In 2006 stemde de Griekse Orthodoxe kerk dus in met de locatie waar ik nu ben gearriveerd. Daarna duurde het nog een lange tijd voordat er met de bouw kon worden begonnen. Protesten van bewoners, maar vooral ook van rechts-nationalistische groepen (vermoedelijk aangemoedigd door de Grieks-orthodoxe kerk) hielden de bouw nog voor lange tijd tegen. Ook de economische en financiële crisis die Griekenland doormaakt, droeg niet bij aan de start van de bouw.
Voor de bouw van de moskee werd gebruikt gemaakt van financiering vanuit de Europese Unie. De Griekse overheid heeft een kleine bijdrage geleverd en bijdrages van Arabische landen zoals Saoedi-Arabië werden afgewezen. De moskee moest een staatsgebouw worden om op die manier de invloed van meer extremistische Islamistische landen te voorkomen. In de oorspronkelijke plannen zou de moskee ruimte bieden aan 350 mannen en 50 vrouwen.
“In 2006 was er 30 miljoen beschikbaar voor de bouw van de moskee, maar als je ziet wat er is opgeleverd, dan weet je dat een groot deel van dat geld in de loop der jaren in de zakken van bepaalde mensen zijn verdwenen.” De teleurstelling is groot bij Anna Stamou. Als ik haar vraag naar haar mening over de huidige moskee, vertelt zij met ingehouden woede in haar stem: “Ja, er is een moskee, maar de Griekse regering heeft het tot een plek van vernedering voor de moslims gemaakt. Het is een prefab gebouw ingericht met goedkope materialen. Zelfs het tapijt is goedkoper dan goedkoop. Er is een imam aangewezen door de overheid, maar deze heeft helemaal geen theologische achtergrond. Hij is aangenomen, omdat hij een mooie stem heeft voor de gebeden.”
Bezoek aan de moskee
Ik loop ondertussen het terrein van de moskee op. Wat ik voor me zie, is een groot park met paden, bankjes en hier en daar wat groen. Voor mij staat een fontein. De plaats is een oase van rust tussen alle opslagplaatsen van materialen en machines. Ik ben onder de indruk van de grootte van het terrein, waardoor ik bijna vergeet dat er hier op deze plek ook nog een moskee staat.
Aan mijn rechterhand zie ik een laag gebouw, dat er uitziet als een grote garage. Op de gevel staat in lichtblauwe letters geschreven: ‘Hellenic Republic, Ministery of education & religious affairs, Mosque of Athens’.
Een schoonmaakster rijdt met haar schoonmaakwagen over het plein naar een klein gebouwtje naast de moskee. Een man met licht krullend haar en een baard loopt wat aarzelend rond. Ik maak contact met de schoonmaakster en vraag of ik de moskee mag bekijken, terwijl ik mijn sjaal uit mijn tas haal om daarmee mijn hoofd te bedekken. Dat mag. Als ik bij de entree aankom, word ik begroet door Sarah en komt de man er ook bij staan. Zijn naam is Nicholas.
We maken een praatje en doen onze schoenen uit om de gebedshal te betreden. De ruimte is klein en als ik naar de naastgelegen gebedsruimte voor vrouwen ga, dan kan ik niet geloven dat daar 50 vrouwen mogen plaatsnemen. Er is geen beeldscherm waarop ze de dienst kunnen volgen, en er is ook geen zicht op de zaal met mannen. Alleen een smalle spleet hoog boven de verbindingsmuur.
Als ik vraag hoeveel mensen in de moskee kunnen plaatsnemen, blijkt het aantal van 400 geslonken te zijn naar 155. De moskee is dus een keer zo klein geworden in de loop van de tijd.
Het wordt mij ook snel duidelijk dat Sarah en Nicholas voor de Griekse overheid werken. Mijn vragen over bezoekersaantallen, activiteiten en de aanwezigheid van politie worden ontwijkend beantwoord. Ze omschrijven het gebouw als een moderne moskee en een eerste stap op de goede weg. Een groot contrast met de ferme en uitgesproken mening van Anna Stamou over de moskee. Voor haar vormen de agenten een drempel voor bezoekers, ze hekelt het feit dat er nergens op straat een aanduiding zichtbaar is van de moskee. De moskee heeft ook geen minaret, dat vond de Grieks-orthodoxe kerk namelijk niet goed.
Eerste officiële moskee in Athene na 1923
Overige moskeeën en gebedshallen in Athene
De vraag rijst ondertussen bij mij waar de overige 249.845 moslims van Athene naartoe gaan voor hun vrijdagmiddaggebed. Ik leer dat zij vooral bij elkaar komen in garages, appartementen, en in zalen die normaal gebruikt worden voor feesten en trouwpartijen. Vol trots vertelt Anna Stamou mij dat de grootste niet-officiële moskee meer dan 350 mensen kan huisvesten. Veel meer mensen dan deze nieuwgebouwde moskee.
Ik ontmoet Anna trouwens in haar eigen gebedsruimte in de garage onder haar huis. Als ik binnenkom, betreed ik een ruimte waarvan de vloer is bekleed met een rood gebedstapijt. In één hoek is een nis, welke wijst richting Mekka. Ernaast staat een grote lage stoel, waar later haar man plaatsneemt om deel te nemen aan ons gesprek. Naast de stoel is een boekenstandaard. Eén muur is bedekt met boeken in Arabische schrift en door de ruimte heen hangen verschillende Koranteksten en posters van bedevaartsplaatsen. Hier breng ik meer dan 2 uur met Anna door om te praten over de moslimgemeenschap van Athene.
Zij maakt qua gebedsruimtes onderscheid tussen de Arabische moslims en moslims afkomstig uit Pakistan en Bangladesh. “De situatie is in een korte tijd veranderd. In 2004 waren er 24 niet-officiële moskeeën waar vooral de Arabische moslims naartoe ging. Deze zijn goed georganiseerd met besturen en structuren. Er waren in die tijd 2 Pakistaanse gebedshuizen. Vanwege de oorlog in Irak zijn veel mensen afkomstig uit Pakistan en Bangladesh naar Griekenland gekomen om hier te gaan werken. Zij openden kleine ruimtes waar mensen konden bidden. De eigenaren van die ruimtes hoopten te kunnen leven van de donaties die de bezoekers gaven. Het aantal gebedshuizen groeide toen snel uit van 2 naar zo’n 100. Dat leverde weerstand op bij de bevolking. Zij zagen hun buurten te snel veranderen. Je ziet dan ook dat rechts-nationalistische groeperingen vooral de Aziatische moslimgemeenschappen aanvallen. Zij zijn minder georganiseerd dan de Arabische.”
Daarnaast wijst Anna mij erop dat de Arabische moslims er fysiek net zo uitzien als een groot deel van de Griekse bevolking. En daarnaast delen ze ook vaak dezelfde waarden. Ze staan zogezegd op dezelfde manier in het leven als een Griek. Vanwege deze fysieke en culturele overeenkomsten zijn de Arabische moslims minder kwetsbaar voor dreigementen en aanvallen. Dat betekent niet dat systemische discriminatie niet plaatsvindt. Dat is er. Verder zijn er ook intimidaties en bedreigingen. Zo is op 23 januari 2022 nog een bom ontploft buiten een onofficiële moskee in een gewone woonwijk van Athene.
Positie van moslims in Griekenland
Als ik het terrein verlaat van de eerste officiële moskee in Athene, dan voel ik dat deze nieuwe moskee vooral een symbolische functie heeft voor de Griekse overheid. Dat ze hiermee kunnen laten zien dat de Islam als geloof erkend wordt.
Inmiddels kunnen andere moskeeën in Athene een vergunning krijgen, waardoor de kans kleiner is dat ze moeten sluiten. De criteria voor het verkrijgen van zo’n vergunning zijn alleen wel onduidelijk. Volgens Anna lijkt er een ongeschreven regel te zijn dat om in aanmerking te komen voor een vergunning, het lidmaatschap van hun moslimassociatie moet worden opgezegd.
Sarah en Nicholas, die ik bij de moskee ontmoette, zien de nieuwe moskee als een stap voorwaarts voor gelijke rechten van moslims in Griekenland. Als ik Anna daarnaar vraag, dan denkt zij dat dit niet het geval is. Vooral niet omdat na de verkiezingen in 2019 drie ministers zijn aangetreden die duidelijk verbonden zijn aan de inmiddels verboden Gouden Dageraad, de extreem rechts-nationalistische beweging van Griekenland. Het gaat om de vice-president, de minister van Binnenlandse Zaken en de Minister van Gezondheid, waaronder ook religieuze zaken valt.
De goedkeuring voor de bouw in 2006 vond plaats tijdens de vorige regering, ook geleid door de democraten, maar die hadden meer liberale opvattingen. Nu is dezelfde partij weer aan de macht, maar wordt de regering gevormd door de meest conservatieve leden van de partij. Anna Stamou denk daarom niet dat de positie van moslims in Griekenland voorlopig zal verbeteren, het zal eerder verslechteren.
