Met televisieprogramma’s als Heel Holland Bakt weer op de buis, en een kanaal vol met lekkernijen zoals 24Kitchen worden we weer overladen aan zoet en hartig. Eten dat niet alleen een lust voor je smaakpapillen is, maar ook een lust voor het oog. Hoe komt het eigenlijk dat we eten op tv er zo lekker uit vinden zien?
De kookinstructie
Om een antwoord te geven op deze vraag, doen we eerst even een kort geschiedenislesje. Al vanaf de jaren ’20 van de vorige eeuw werden kookprogramma’s aangeboden op de radio. In 1936 werd op de BBC voor het eerst in de televisiegeschiedenis door Moira Meighn op beeld uitgelegd hoe men met een ‘kookring’ kon koken. Volgens professor Cinema Studies Dana Polan van New York University’s Tisch School of the Arts was het idee ontstaan om (met name) huisvrouwen te leren koken voor het gezin. (2011)
Na de Tweede Wereldoorlog nam dit concept een vogelvlucht en werden deze ‘kookinstructies’ steeds populairder in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Zeker nu de mannen weer terug waren gekeerd van het front en de vrouw des huizes goed voor hen en het huishouden moest zorgen. Dit fenomeen evolueerde volgens de Amerikaanse televisiewetenschapper Tasha Oren van Tufts University door de tijd heen van ‘instructies’ naar ‘meekoken met de televisie’. (2013) Een fenomeen dat we vandaag de dag nog steeds veel zien op tv. “Kook je mee?” vraagt televisiechef Sandra Ysbrandy graag bij Kook mee met Max.
Maar of het er toen ook allemaal zo lekker uitzag? Daar kunnen de meningen nog wel eens over verschillen. De nadruk van het programma lag immers op de uitvoering van het gerecht. En dan specifiek ook op het huiselijke karakter van het koken. Niet zozeer op de manier waarop het eindresultaat in beeld kwam. Het moest vooral functioneel zijn en niet per sé entertainment.
The Food Network
Op 19 april 1993 werd the Food Network gelanceerd. Een betaalde kabelzender in Amerika waar 24 uur per dag, zeven dagen per week voedsel centraal stond. Vergelijkbaar met het hedendaagse 24Kitchen wat wij in Nederland gewend zijn om te kijken.
De beginjaren van deze zender focust zich voornamelijk nog op kookinstructies. Tasha Oren beschrijft deze programma’s als een toegankelijke show waarin de kijker direct wordt aangesproken door de presentator op een warme vriendelijke manier. Met veel vaste cameraposities, gedraaid vanaf een gezellige set ingericht als keuken. Alsof je als toeschouwer een kijkje in de keuken neemt.
Porno met peren
Vanaf de late jaren ’90 vindt er een geleidelijke shift plaats volgens Oren. Doordat er meer publiek moet worden aangetrokken – naast de huisvrouwen die vanachter de strijkplank meekijken – wordt er meer geld uitgegeven door de producenten. Het doel is om niet alleen de kookenthousiastelingen aan te spreken, maar ook degenen die het willen eten.
Er worden andere stijltechnieken toegepast volgens Oren: “Van overduidelijk zichtbare hogere productiewaarden binnen het programma (met onder meer soft focus close-ups van verscheidene ingrediënten), een stilistische herziening van het uiterlijk van de zender en het merk, slow-motion sequenties van een rijpe glinsterende kers die langzaam nat geworden in een glas water valt, tot een reeks jonger knappere presentatoren met een ‘ietwat sensuele’ vertoning.” Je zou het best seksistisch mogen noemen. De Britse televisiechef en kookboekenschrijfster Nigella Lawson is volgens Tasha Oren een uitstekend voorbeeld van deze verschuiving in stijl.
Deze vernieuwde manier van het in beeld brengen van voedsel wordt ook wel foodporn of gastro-porn genoemd. Het idee is dat voedsel zó in beeld wordt gebracht, dat bij het kijken ernaar meteen een hongerklop ontstaat. Maar of de kijkers van Nigella begonnen te watertanden van het voedsel of van degene die het bereidt, dat laten we maar even in het midden. Waar het in ieder geval op neerkomt, is dat voedsel op een sensuele manier in beeld wordt gebracht. Net zoals pornografie dat doet. Het snijden van je peren voor die Tarte Tatin is nu nooit meer hetzelfde.
Nu zijn de hedendaagse kook- en bakprogramma’s gelukkig iets minder seksistisch dan dat ze in de jaren ’90 waren. De nadruk ligt nu toch vooral weer op die overheerlijke taart die uit de oven komt. En niet zozeer op de smakelijke kadetjes van degene die ‘m heeft gebakken.
