De eerste keer dat ik de bewapening van water in conflicten persoonlijk heb meegemaakt, was aan het eind van de zomer, in Noord-Oost Syrië, in 2015. Omdat Turkije het waterdebiet van de Eufraat rivier die Syrië binnenkomt verminderde, moest het lokale watercomité rantsoenen water verspreiden over de verschillende steden en dorpen die het bediende. Als gevolg van de verminderde watertoevoer zouden we ook minder uren elektriciteit krijgen. Eens in de vijf of zes dagen riep een van de buren “Er is water! Het water komt!” in het Arabisch, en dan drukten we snel op de aan-knop van onze dynamo, om de watertanks boven op het dak te vullen. Daarna vulden we snel flessen en jerrycans met water om te drinken, te koken, en – natuurlijk – om het toilet door te spoelen als de watertanks wederom leeg waren. Daarna spoelde ik de vloeren van het gebouw, gewapend met een tuinslang en een trekker, en de planten en olijfbomen erachter, totdat de tuinslang weer droog was en een ander deel van de stad zijn rantsoen kreeg.
Gedurende die maand heb ik meerdere malen een monteur laten komen, omdat de twee grote watertanks op mijn dak op mysterieuze wijze al na twee dagen droog kwamen te staan. De monteur kon – helaas – geen defecten vinden. Echter, op een nacht, rond drie uur, hoorde ik voetstappen op het dak. Toen ik de binnenplaats van het twee verdiepingen tellende gebouw waar ik ‘s nachts alleen verbleef binnensloop, zag ik een slang van het dak naar beneden komen, die een ventilatiegat in het dak van de provisorische badkamer in de tuin van mijn buurman binnendrong. Het leek erop dat ik toch geen nieuwe monteur nodig had. Mijn buurman, die maar één kleinere watertank had, had mijn water ‘gestolen’ om stiekem zijn vijf kleine zoontjes midden in de nacht te laten douchen…
Het Syrische conflict, Turkije en het Eufraat-Tigrisbekken
Het Midden-Oosten en Noord-Afrika – de regio met de grootste waterschaarste ter wereld – heeft aantoonbaar het meest te lijden onder de klimaatverandering op onze planeet. Aangezien water essentieel is voor het overleven van de mens, de energie- en voedselproductie en de sociaal-economische ontwikkeling, zijn de gevolgen van de wateronzekerheid bijzonder problematisch voor een regio die in de recente geschiedenis is geteisterd door grote politieke instabiliteit en conflicten. Dit geldt ook voor het stroomgebied van de Eufraat-Tigris (ET), waarvan de vruchtbare oevers de bakermat vormden van de vroegste beschavingen ter wereld.
De Eufraat en de Tigris ontspringen beide in Turkije en stromen naar het Shatt Al-Arabbekken in Zuid-Irak. Terwijl de Eufraat door Syrië en Irak stroomt, stroomt de Tigris van Turkije naar Irak. Turkije levert een bijdrage van 90% aan de Eufraat, terwijl Syrië voor 10% bijdraagt aan de watertoevoer. Wat de Tigris betreft, dragen Turkije, Irak en Iran respectievelijk 40%, 51% en 9% bij. De rivieren Tigris en Eufraat zijn een cruciale bron van sociaal-economische ontwikkeling voor Turkije, Syrië, Irak en Iran.
De bewapening van water kreeg prominente aandacht toen Islamitische Staat water veelvuldig en systematisch als wapen begon te gebruiken. Islamitische Staat manipuleerde de watertoevoer naar gebieden in Irak die in handen zijn van de sjiieten, en richtte zich op grote schaal op waterinfrastructuur in Syrië. In de Syrische burgeroorlog, die onlangs zijn tienjarig bestaan heeft gevierd, hebben bijna alle strijdende partijen deze praktijk in de loop van het conflict toegepast.
Maar het deel in het conflict over het Eufraat-Tigrisbekken dat de grootste media-aandacht heeft gekregen, is de bewapening van de watertoevoer van de Eufraat door Turkije tegen zijn vermeende aartsvijand in Syrië. Sinds 2015 heeft Turkije de watertoevoer van de Eufraat naar Syrië meermaals verminderd of volledig afgesneden. Volgens het ‘Autonoom Bestuur van Noordoost-Syrië’ doet Turkije dit in een poging om de watertoevoer te gebruiken als wapen tegen de Koerdische autoriteiten die momenteel grote delen van het grondgebied in het noordoosten van Syrië in handen hebben.
De vermindering van de watertoevoer naar Syrië heeft naast een gebrek aan drinkwater, ook andere problemen veroorzaakt. Er wordt minder elektriciteit opgewekt in de dammen in het gebied, omdat drinkwater duidelijk prioriteit krijgt. Om nog maar te zwijgen van de droogte die de boeren ondervinden, waardoor hun landbouwgrond verandert in droge, gebarsten woestenij; het risico van allerlei infecties in stilstaand water, en de schade waaraan de flora en fauna van het land wordt blootgesteld.
Gevreesd wordt dat Turkije de watertoevoer naar Syrië – en vervolgens Irak aan het einde van de watertoevoer – in de zomer van 2021 nog verder zal verminderen. Turkije zelf heeft te kampen met droogte, waarbij in de landbouwgebieden zinkgaten ontstaan – soms groot genoeg om een hele bus op te slokken – omdat de boeren bij gebrek aan regen en sneeuwval vaak hun toevlucht nemen tot grondwater. Verwacht wordt dat aanhoudende droogte zal leiden tot een toename van conflicten over water tussen de drie aan elkaar grenzende landen.
De voorspelling van de VN, volgens welke het debiet van de Eufraat en de Tigris tegen het einde van de eeuw met respectievelijk 30% en 60% zou kunnen verminderen, toont aan dat de hoeveelheid water die door Syrië en Irak stroomt waarschijnlijk nog schaarser zal worden. Het stroomgebied van de Eufraat en de Tigris is echter niet de enige plaats in de wereld waar oorlogsconflicten worden verwacht.
Er zijn zo’n 300 gebieden in de wereld waar tegen 2025 een conflict over water wordt verwacht” – VN-rapport
Overeenstemming onwaarschijnlijk
Tot de jaren ’60 was de samenwerking op het gebied van watervoorziening tussen de drie staten altijd vrij harmonieus. Toen de bevolking aan alle kanten toenam, begon Turkije plannen te maken voor een energieproject dat minder afhankelijk was van olie. In 1975 bundelden Syrië en Irak hun krachten tegen Turkije toen de Turkse regering de stroom van de Eufraat naar Syrië geheel afremde om het stuwmeer achter de Atatürk-dam te vullen. Turkije en Syrië raakten in deze periode van aanhoudende droogte bijna in oorlog over geschillen rond de watertoevoer. De watercrisis van 1975, die door bemiddeling van Saoedi-Arabië werd opgelost, leidde bijna tot een grootschalig gewapend conflict in de regio, net zoals nu het geval is.
Politieke spanningen tussen de twee staten brachten het geschil over water in de jaren ’80 en ’90 op een ander niveau, toen Turkije water begon te gebruiken als instrument om druk uit te oefenen op Syrië en Irak stroomafwaarts, en het in verband bracht met kwesties die geen verband hielden met water. In 1987 bereikten Turkije en Syrië uiteindelijk een overeenkomst, waarbij Turkije zich ertoe verbond 500 m³ water per seconde aan Syrië af te staan, terwijl Syrië zich ertoe verbond zijn steun aan de PKK stop te zetten. Toen de handelsbetrekkingen tussen de drie landen in de jaren 2000 verbeterden, Turkije en Syrië overeenkwamen om samen de PKK te bestrijden en Turkije ervoor koos om toe te treden tot de Europese Unie, kon een harmonieuze samenwerking worden waargenomen met betrekking tot de waterstroom van stroomopwaarts Turkije naar stroomafwaarts Syrië en Irak.
Maar na 2011, met het begin van het Syrische conflict en de steun van Turkije aan verschillende facties in het land, is water door bijna alle betrokken partijen als wapen ingezet. Door het bombarderen van waterinfrastructuur in Syrië en het afsnijden door Turkije van de waterstroom naar het noordoosten zitten miljoenen Syriërs sinds december 2016 zonder water. Irak, het land dat het meest stroomafwaarts ligt, heeft ook zwaar te lijden gehad onder droogte en gebrek aan water.
De vijandigheid van Turkije tegen zowel de Syrische regering als het door Koerden gecontroleerde noordoosten heeft geleid tot een toename van perioden waarin Turkije de waterstroom naar het stroomafwaarts gelegen Syrië manipuleert in de vorm van politieke druk, en als wapen tegen zijn vijanden. Daardoor dreigt niet alleen een humanitaire crisis te ontstaan, waarbij miljoenen burgers met dorst worden bedreigd, maar wordt ook de broodmand van Syrië rechtstreeks getroffen, en ontstaat een grotere milieucrisis in het gebied.
Zware gevolgen
Het uitblijven van een oplossing voor het Syrische conflict, het uitblijven van een politiek akkoord tussen de staten die voor hun watervoorziening afhankelijk zijn van het stroomgebied van de Eufraat en de Tigris, de gevolgen van de klimaatverandering en de lokale bevolkingsgroei, leiden rechtstreeks tot een dystopische toekomst waarin het Midden-Oosten in het brandpunt van de belangstelling komt te staan door watergerelateerde conflicten, meer nog dan door oliegerelateerde conflicten.
Verdere voortzetting van het conflict tussen Turkije en verschillende partijen in Syrië zal leiden tot een onomkeerbare humanitaire en milieucrisis, die ook Irak stroomafwaarts zeer zwaar treft.
