Wellicht handig om even in te leiden: Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (1469-1527) was een Italiaans politicus en filosoof. Hij wordt gezien als de grondlegger van de moderne politieke wetenschappen en heeft dus nogal naam gemaakt. Het Machiavellisme is de theorie die stelt dat alles is geoorloofd voor het verkrijgen dan wel behouden van macht. Moraal is daaraan ondergeschikt, net als recht. Je kunt Machiavelli zien als de Berlusconi van de 15e eeuw, maar dan zonder de bunga bunga-feestjes. Althans, voor zover we weten.
De Duistere Triade
Ook in de psychologie wordt de term gebruikt. In de jaren zestig van de vorige eeuw was de theorie erg populair en is een test ontwikkeld om iemand in te delen op de schaal van Machiavelli. Hoe hoger de score bij de test, hoe groter de aanleg om sluw en gewetenloos te zijn. Er werd enige tijd gezocht naar een overeenkomst tussen de score op de test en stoornissen als die van de narcistische persoonlijkheid, maar Machiavellisten kunnen in een eigen categorie worden ingedeeld. Ze vormen volgens de theorie samen met narcisten en psychopaten de duistere triade.
Mijn grote vriend Machiavelli heeft nogal wat dingen gezegd die neerkomen op de uitdrukking: het doel heiligt de middelen, al nuanceerde hij dit wel. De psychologische definitie van Machiavellisme komt dichter in de buurt bij deze uitdrukking dan de politieke. Ik vind het daarom fascinerender om de psychologische definitie op politici toe te passen en kijken of dit stand houdt.
Populisme
“Het grootste verschil tussen criminelen en andere mensen is dat criminelen zo stom zijn gepakt te worden,” is een van de vragen op de test. Wellicht dacht een aantal VVD’ers dat ook. Tot het moment dat ze zelf gepakt werden. De VVD blijft immers de twijfelachtige eer houden de ranglijst met de meeste en ernstigste integriteitscrises aan te voeren. Van het sluw en gewetenloos liegen door Halbe Zijlstra over de ontmoeting met de Russische president Poetin, waarbij hij Poetin oorlogszuchtige citaten in de mond legde, tot aan het kandidaats-raadslid in Almere dat computers hackte en porno verspreidde. Het eerste voor politieke macht, de tweede is een typisch voorbeeld van psychologische macht.
“De beste manier om met mensen om te gaan is ze te vertellen wat ze willen horen,” is een andere vraag uit de test. Hier zijn met name populistische politici meester in – en ze doen dit ook nog eens met als doel aan de macht te komen. Wanneer Mark Rutte iedere werkende Nederlander duizend euro in het verschiet legt bijvoorbeeld, of wanneer Geert Wilders beloofd minder Marokkanen te “gaan regelen”. Deze plannen zijn natuurlijk niet haalbaar, maar de doelgroep moet dit nu eenmaal even horen.
Iedereen Machiavelli?
Er zijn dus best wat politici die als ze een testje zouden maken hoog ingedeeld kunnen worden op de schaal van Machiavelli, maar zijn ze ook echt Machiavellistischer dan de gemiddelde mens? Zijn wij niet allemaal een beetje Machiavelli?
Een andere stelling waar je op moet reageren om een uitslag te krijgen luidt dat er nooit een reden is om tegen iemand te liegen. Dat geloof ik oprecht niet, en ik denk ook niet dat er heel veel mensen zijn die dit zouden geloven. Ik geloof dat er gradaties in leugens te vinden zijn. Een leugen als die van Halbe Zijlstra of van politici die wetenschappelijke feiten ontkennen dan wel verdraaien voor eigen gewin is ronduit verwerpelijk. Maar als je vriendin je vraagt of haar kont er dik uitziet in een bepaalde broek, kan ik zo drie redenen bedenken om glashard te liegen. 1 – ik wil deze relatie, vriendschappelijk dan wel in de liefde, nog wat langer houden dan vandaag. 2 – ik wil haar niet beledigen. En 3 – ik wil nog wat langer leven dan vandaag. En zo zijn er meer momenten te bedenken waarin het acceptabel is om een beetje te spelen met de waarheid.
Machiavelli heeft een beetje een cynische sfeer om zich heen hangen, maar dat is niet helemaal terecht. Goed, de in zijn tijd succesvolle toneelschrijver gaf dictators adviezen om aan de macht te blijven, maar hij ondergraaft deze adviezen wel. Verover je de macht met list en bedrog en behoud je de macht door je volk dom en onderdrukt te houden, dan is de macht slechts voor korte duur voor je weggelegd.
Eind goed…
Misschien moeten we de politici dat deel van Machiavelli’s leer eens wat duidelijker meegeven. Want ook 500 jaar na Machiavelli blijkt dit nog altijd te kloppen. Halbe Zijlstra? Geen minister meer en verdwenen uit de landelijke politiek. Geert Wilders? Zijn partij verliest nu verkiezing na verkiezing, met als dieptepunt dat de PVV niet eens één zeteltje in het Europese Parlement heeft. Het raadslid uit Almere? Uit de partij gezet en het OM zet vervolging in. De SP, die ook het volk vertelt wat ze willen horen? Eveneens zetelloos na de laatste verkiezingen.
Iedere regel kent natuurlijk uitzonderingen. Mark Rutte? Zijn partij is nog altijd de grootste. Zijn populistische duizend euro en spelletjes met de waarheid en standpunten doen hem niets. Vooralsnog dan. Misschien vindt Machiavelli hem een sympathieke gast en slaat hij onze premier over. Of misschien is zijn plan al uitgestippeld en slaat hij Rutte later nog eens terug. Welke politicus wordt Machiavelli’s volgende slachtoffer? Ik kan voorlopig nog wel even wakker liggen.
