Jamie Oliver heeft het goed voor met de mensheid. Al jaren strijdt hij voor betere lunches op de Britse scholen. De schoolvoedselpredikant oogstte veel lof in de media. Tot hij zijn ogen op de thuissituatie van de kids richtte, en zich afvroeg waarom arme ouders hun kinderen zo slecht voeden. ‘Is het normaal dat een moeder in de bijstand geen groenten op tafel zet maar wel een enorme nieuwe plasma-tv koopt? Dat is toch dom?’ Hij kreeg een tornado van protest over zich heen: een multimiljonair begrijpt niet hoe het is om arm te zijn.
Schoenen poetsen
Ander voorbeeld van negatieve beeldvorming van de financieel uitgedaagde medemens. De Amsterdamse Dienst Werk en Inkomen dwingt mensen in de bijstand tot 32 uur per week onbetaald dossierpagina’s te tellen, planten water te geven, schoenen te poetsen of takken te rapen in het Amsterdamse bos.
‘Is het normaal dat een moeder in de bijstand geen groenten op tafel zet maar wel een enorme nieuwe plasma-tv koopt?'
Doel is om de bijstandsgerechtigden ‘werknemersvaardigheden’ aan te leren, zoals ‘op tijd komen, je aan afspraken houden, omgang met collega’s’. Een alleenstaande moeder die geen zin had in lunchen met haar afdelingsgenoten, hing een strafkorting van 30 procent boven het hoofd. De Groningse hoogleraar sociale zekerheidsrecht Gijsbert Vonk had er in de Volkskrant geen goed woord voor over, onze ‘repressieve verzorgingsstaat’ bestraft bijstandsafhankelijkheid, het maakt armen tot ‘zondebokken van een verzorgingsstaat in crisis’.
Strafkortingen
Vonk heeft niet bepaald de wind in de zeilen met zijn mening, want staatssecretaris Jetta Klijnsma van Sociale Zaken wil mensen in de bijstand ‘prikkels’ geven om aan het werk te gaan: activerend beleid. En als ze hun sollicitatiecursus niet afmaken of slordig gekleed op een afspraak verschijnen, dan moeten ze strafkorting krijgen.
Fundamenteel dom
Publieke opinie en overheidsbeleid gaan uit van het idee dat armoede ontstaat door gebrek aan scholing. Daarom nemen ze domme beslissingen: ze lenen meer, sparen minder, roken meer, sporten minder, drinken meer, voeden slechter op (laten de kinderen naar dat plasmascherm kijken, roept Jamie) en eten vaker bij de McDonald’s. En ze schrijven de slechtste sollicitatiebrieven. Margaret Thatcher sprak ooit over een ‘fundamenteel karaktergebrek’.
Overbelast brein
Eldar Shafir en Sendhil Mullainathan laten in hun boek Schaarste zien dat de wereld anders in elkaar steekt. Shafir is psycholoog aan de Universiteit van Princetin, Mullainathan een Harvard-econoom. Staatssecretaris Klijnsma stelt, dat ‘door uit te gaan van zelfredzaamheid en talent, dat iemand met eigenwaarde en kracht makkelijker uit een moeilijke situatie komt’. Shafir is het daar totaal mee oneens, zo blijkt uit Schaarste. Samen met Sendhil herdefinieert hij dat economische begrip ‘schaarste’. Iedereen ervaart schaarste: te weinig tijd, geld, vrienden of calorieën.
Armen hebben geen tijd of energie om slim te zijn.
‘Mensen die schaarste ervaren, zijn goed in het managen van hun korte termijn problemen,’ vertelde Shafir aan www.decorrespondent.nl. ‘Armen slagen er verrassend goed in de touwtjes – op korte termijn – aan elkaar te knopen.’ Maar schaarste laat je focussen op de korte termijn, de rekening van morgen of de vergadering die over een paar minuten begint. Die prangende problemen slokken alle tijd en energie op, zodat het brein overbelast raakt. Wat leidt tot onverstandige beslissingen. Geen tijd voor een break: van armoede kun je niet vrij nemen. Armen hebben geen tijd of energie om slim te zijn.
13 IQ punten
Shafir en Mullainathan hebben onderzoek gedaan, waaruit blijkt dat al dat korte termijn getob ervoor zorgt dat je 13 IQ punten inlevert. Ook de hipo met zijn ‘tijdelijke carrièredip’. Het verliezen van ‘bandbreedte in het brein’, zoals zij het omschrijven, is niet met workshops solliciteren op te lossen. Of 32 uur schoenen poetsen in de week.
Typefout
Ze hebben het zelf geprobeerd als adviseur bij een Amerikaans programma om mensen aan een baan te helpen. ‘Een van de grootste problemen waren de cliënten zelf. Ze verschenen vaak verkeerd gekleed op de werklocatie. Veel cliënten hadden een slecht verzorgd cv, verkeerd ingedeeld en vol typefouten. Ook nadat ze uitleg hadden gekregen, maakten maar weinigen gebruik van de computers om hun cv aan te passen of van het aanbod om voor gepaste kleding te zorgen.’ Lagen de problemen bij de cursisten: gebrek aan kennis of motivatie? Fout zeggen Shafir en Mullainathan: kijk niet naar de cliënten maar naar het programma. Zij geven als voorbeeld cursussen, die lineair worden gegeven. Ben je één keer afwezig, dan wordt het al moeilijk de stof te volgen. Na twee keer wegblijven, haken mensen noodgedwongen af. Als je de stof in kleine modulaire porties aanbiedt, kunnen mensen blijven aanhaken. En zo geven de auteurs nog meer voorbeelden.
Shafir en Mullainathan hebben een prikkelend boek geschreven, waarin zij armoede in een nieuwe context proberen te plaatsen. Vooral hun beschrijving van hoe de dagelijkse strijd voor geld en voedsel armen van hun focus en energie berooft, overtuigt. Ook voor studenten en werkloze academici is Schaarste verplicht leesvoer.
Senhil Mullalnathan & Eldar Shafir: Schaarste – Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen, uitgeverij Maven Publishing
