Om met het laatste te beginnen: nee, toetsies zijn er natuurlijk niet in Jemen. Houthies zijn een soort Talibaan, maar dan heel anders en van de shi’a, dat maakt het wat ingewikkeld. Daarom dit lexicon:
Marge
Jemen was lang van weinig politiek, economisch, geografisch, militair of wat dan ook voor belang. Verder kunnen Jemenieten nergens heen vluchten -het land zit hermetisch op slot- dus ook niet richting Europa. Vandaar dat de oorlog weinig ophef baart. Maar nu de Houthies het alsmaar langer volhouden, kruipt Jemen langzaam uit de marge van de wereldpolitiek in de richting van wat de analyticus graag proxywars noemt; door grotere machten gevoerde oorlogen via kleinere machten, op grondgebied van mensen die er oorspronkelijk weinig mee te maken hebben. Helemaal nu de proxywar in Syrië in het voordeel van Iran en Rusland dreigt uit te vallen, lijken Saoedie-Arabië en de VS de proxywar in Jemen te intensiferen.
Deze week -we schrijven de tweede week van 0ktober 2016- vuurden VS-fregatten voor het eerst raketten af op Jemen, in reactie op raketten die de Houthies op hen zouden hebben afgevuurd, ofschoon die dat zelf ontkennen. De VS zeggen militair toezicht te houden, om de commerciële scheepvaart op de Rode zee te kunnen beschermen.
Oud
Alle landen zijn natuurlijk even oud maar Jemen is een stokoud land. Ooit van groot belang als doorvoerroute naar de Middellandse Zee, voor handelskaravanen met wierook en kruiden. Totdat zeevaarders eindelijk de moesson begrepen en de handel de lange mars over het Arabisch schiereiland kon omzeilen. Gevolg was de teloorgang van het mythische rijk van Saba, ook bekend van the Queen of Sheba. Delen van Jemen zijn daarna nog geregeerd geweest door joodse en vervolgens Ethiopisch-christelijke heersers, tot de islam zijn intrede deed. Van belang is nog dat veel Arabieren Jemen misschien wel zien als onderontwikkeld en achtergebleven, maar tegelijk erg trots zijn op het land, omdat het de etnische en culturele geboorteplaats is van Arabieren en nimmer echt overheerst is geweest door buitenlandse mogendheden.
Bergen
Het hartland van Jemen ligt verspreid over een bergketen in het westen, met steden en dorpen boven de duizend meter, in het geval van hoofdstad Sana’a ook boven de tweeduizend meter. Het klimaat is er aangenaam, er valt wat regen en er kan van alles groeien, daarom is Jemen er relatief volkrijk. Naar het oosten toe nemen de bergen af in hoogte en begint een eindeloze woestijn, af en toe onderbroken door indrukwekkende oases. Het is vanwege de geografie een even fotogeniek als onherbergzaam land, zo onherbergzaam dat ‘stammen’ (zie : qabili) relatief ongestoord de eigen boontjes kunnen doppen. Door verdeel en heers wisten diverse vormen van centrale regering hen bij tijd en wijle toch enigszins te knechten.
Arm
Straatarm, die term wordt graag door journalisten gebruikt. Maar Jemen kende lange periodes van voorspoed. Nog niet zo heel lang geleden zelfs, toen er nog maar achttien miljoen -inmiddels anderhalf keer zoveel- Jemenieten bestonden, waarvan een fors deel veel geld naar huis stuurde vanuit Saoedie-Arabië en de Golf, waar zij werkten. Sinds veel van hen voor straf terug moesten naar Jemen nadat het land de kant van Saddam Hoessein koos, is het met Jemen rap bergafwaarts gegaan. In Jemen werd ook voor de oorlog nog maar nauwelijks iets geproduceerd, behalve dan de milde drug qat, die zo dominant en winstgevend is dat 90% van al het water, halve gezinsinkomens en meer dan de helft van alle landbouwgrond aan de qatproductie of – consumptie wordt besteed. Jemen heeft ook nog wat olie en gas, maar dat raakt langzaam op.
Soenni-Sjia
Strenge soennietische moslims beschouwen de sji’ietische moslims als afvalligen -soms ook vice versa-, juist niet in Jemen. Daar woont de zaidi tak van de sji’ieten. Zaïdieten staan ideologisch en religieus dichtbij de in Jemen dominante soennitische stroming behorend tot de shafi-rechtsschool. Om het niet nodeloos ingewikkeld te maken: Jemenieten gelden als religieus tolerant. Jemenitische sjia en soenni moslims bidden gewoonlijk zonder problemen in dezelfde moskee, ook vandaag nog. Voor de oorlog alles op de spits dreef waren sommige Jemenieten zich niet eens bewust welke denominatie ze precies waren.
De zaïdieten vomen in het noorden de meerderheid, maar over geheel Jemen een grote minderheid. Er bestaat veel onduidelijkheid over de precieze getalsmatige verhoudingen, schattingen variëren tussen de 20% tot 45% van de bevolking. Het toont misschien aan hoe dicht de twee stromingen bij elkaar liggen. Van belang is nog wel te weten dat een zaidi koningshuis -het imamaat- Jemen het afgelopen millennium als theocratie regeerde, tot de omverwerping van de laatste Imam, inmiddels een halve eeuw geleden.
Grens
De enige grens die vaststaat is die van Jemen met de zee, hoewel ook de grens met Oman weinig betwist is. Anders is dat met de grens met Saoedie-Arabië, omdat de Saoedische regio’s Najran, Asir en Jizan historisch, geografisch, etnisch en religieus volgens Jemenieten bij Jemen horen. Met name Najran en Asir zijn een geografische voortzetting van het Jemenitische hoogland. Er wonen minderheden, met name zaidi en ismaïli sji’ieten, maar hoeveel is onduidelijk. Minderheden hebben het zwaar in Saoedie-Arabië, terwijl een bekeerling tot het Saoedische soennisme (wahabisme) mag meedoen aan de lucratieve Saoedische economie. Daarom is de verwachting dat een groot deel van de bevolking in de gebieden zich heeft aangepast en de inlijving wel best vindt. Maar zeker weten we dat niet, want het gebied is offlimits voor bezoekers en al helemaal voor journalisten. Nog meer nu de Houthies zich af en toe op Saoedisch grondgebied wagen om dat terug te veroveren.
Qabili
Ingrijpender dan de religieuze deling en de noord-zuiddeling is de deling in stammensen en niet-stammensen. Als je qabili bent is de stam leidend in al je keuzes, zowel militair als economisch als politiek als cultureel, en dat geldt ook voor je zoon en dochter. Lijkt simpel, maar dan heb je ook nog halfslachtige qabili of juist heel fundamentalistische qabili en dan heb je federaties van stammen of confederaties van stammen. Voor buitenstaanders levert het een beeld op van een slangenkuil waarin stammensen zich onvoorspelbaar maar uiteindelijk feilloos achter de op dat moment juiste leider scharen. Toch weet ook een qabili niet altijd precies bij wie hij op welk moment hoort. Illustratief voor de verwarring is een reportage die journalist Eildert Mulder ooit maakte voor dagblad Trouw en waarin het ene buurdorp het andere buurdorp onder schot nam omdat de stamconstellaties dat op dat moment nu eenmaal vereisten. ‘Maar we schieten gewoon expres mis.’
Ali Abdallah Saleh
De beroemdste Jemeniet, hij die het al achtendertig jaar lang volhoudt in de slangenkuil. Zonder hoge afkomst, wel politiek slim en handig. Saleh begon als soldaat, klom via revoluties en oorlogen op tot hij in 1978 president werd. Door kundig aan de touwtjes te trekken bleef hij dat tot hij in 2012 -na een jaar Arabische lente- onder buitenlandse druk formeel werd afgezet. Een week later overleefde hij een bomaanslag en vloog naar Saoedie-Arabië, waar hij werd opgelapt en als verfromfraaide held op de Jemenitische televisie verscheen. Saleh keerde na drie maanden terug, bleef het politieke toneel regisseren en koos heel slim de zijde van voormalig vijand Houthies toen die eind 2014 de macht in Sana’a overnamen. Tesamen met de tribale achterban van Saleh en diens handigheid overrompelden de Houthies -in de wereldpers ook: de rebellen- vervolgens ook de rest van het land.
Al Qaeda
Grappig: als je van hoofdstad Sana’a over de bergketen naar het zuiden reist, passeer je halverwege het dorpje Al Qaeda; de basis. Een lint van marktkraampjes en eettentjes voor de passanten, eromheen qatplantages zo ver het oog rijkt. Maar dat bedoelen we hier niet, we bedoelen de beweging die ooit is opgericht door Usama Bin Laden, een Saoediër wiens familie afkomstig is uit Hadramawt, een provincie rond een oase in het lege oosten van Jemen. Hoe ver de organisatiegraad van Al Qaeda strekt is voer voor een ander debat, aannemelijk is dat een vorm van organisatie bestaat, ondersteund door financiële middelen en een voor sommigen aantrekkelijke ideologie. Met name op plaatsen zonder centraal gezag steekt Al Qaeda al snel de kop op. Dat geldt in grote mate voor de zelfs voor Jemenitsiche begrippen vrij onherbergzame provincies in het zuidoosten van Jemen, waar naast smokkelaars en bandieten ook veel moede strijders uit Afghanistan, Lybië, Irak en Syrië een heenkomen zoeken.
In Jemen is het echter de vraag of de soennitische stammen die optrekken met Al Qaeda dat niet gewoon doen uit opportunisme, of na de rekensom: de vijand van je vijand die voeger je vriend was maar nu je vijand is, die is voorlopig nu even je vriend. Ook zijn er geloofwaardige verhalen over geldsommen en legereenheden die (voormalig) president Ali Abdallah Saleh naar Al Qaeda schoof, om al te opstandige stammensen te neutraliseren. Kortom: Al Qaeda in Jemen heeft veel weg van een instrument. Hetzelfde geldt voor IS, dat nu en dan ook voet aan wal krijgt in het zuidwesten. Special forces van de VS zwerven al -met wisselend succes- een decennium door Jemen om Al Qaeda en nu ook IS te bestrijden.
Houthies
Daar zijn we dan eindelijk beland bij de hamvraag: wie zijn toch die Houthies. Het snelst zijn de Houthies te vergelijken met de Talibaan; beide grassroots, conservatief, ruraal en rebels, met veel jonge mannen -soms kindsoldaten- in samengeraapte uitrusting en voorzien van slordig, maar kennelijk effectief wapentuig.
Maar waar de Talibaan zich ooit lieerden aan het salafistisch, sunnitische Al Qaeda, daar bestrijden de sjia-zaidi Houthies juist die salafisten. Je zou de Houthies daarom ook kunnen vergelijken met Hezbollah, de sjia-verzetsbeweging die ontstond na de Israelische bezetting van Libanon. Hoewel Hezbollah minder ruraal en minder grassroots is dan de Houthies, duidt de groeiende invloed van Iran in Jemen bovendien op een groeiende gelijkenis tussen de twee milities.
Anders dan de Talibaan en Hezbollah claimen de Houthies voorbestemd zijn Jemen te leiden. De leiders stammen af van het in 1962 afgeschafte zaidi-Imamaat dat Jemen tweeduizend jaar lang regeerde als een theocratisch koninkrijk, dat wil zeggen: de heerser was zowel een geestelijk als wereldlijk leider, door god gezonden. Er zijn veel en steeds meer aanwijzingen dat de Houthies dat imamaat willen herstellen.
De Houthi beweging vindt haar oorsprong eind vorige eeuw, als lokale jeugd in het verre Noorden des lands -provincie Saada- zich gemarginaliseerd voelt. Niet alleen vanwege de perifere ligging -voorzieningen bereiken hen moeilijk-, ook door toenemende Saoedische invloed in Jemen. Overal in de wereld, maar vooral in het nabije Jemen vestigen zich Saoedische madrassa’s: scholen die een zeer strikte -salafi, wahabi- vorm van de (soenni) islam prediken en via Saoedische donaties – studenten betalen geen collegegeld maar ontvangen ruime toelages- veel aanhang weten te verwerven.
De tegenbeweging -officieel Ansar Allah: volgers van God- organiseert zich onder predikerszoon Hussein Badreddin al-Houthi, die als verre afstammeling van de profeet Mohammed een natuurlijk religieus gezag afdwingt. In 2004 wordt Hussein vermoord, zijn jongste broer Abdul-Malik Badreddin al-Houthi neemt het roer over en vecht zes oorlogjes uit met het centrale gezag onder president Ali Abdallah Saleh. Hierbij groeit juist de populariteit van de Houthies en neemt het gezag ook in ruimtelijke zin gestaag toe. Op dat noordelijke grondgebied gelden -vooral voor vrouwen- vrijheidsbeperkende conservatieve regels, maar heerst in tegenstelling tot regeringsgebied wel law and order, komt er wel water uit de kraan en stroom uit het stopcontact.
Eind 2014 stappen de Houthies in het machtsvacuüm volgend op de Arabische lente en grijpen de macht in Sana’a. De Houthies gaan daarbij een monsterverbond aan met voormalig vijand Ali Abdallah Saleh, diens familie en aan hem gelieerde stammen. Dat oude regime kiest eieren voor haar geld in het zicht van federalisering van Jemen -afgedwongen door de internationale gemeenschap -waarbij die oude macht veel invloed verloren zou zien gaan en zakelijke belangen zou zien verdampen. In maart trekken de legers van Houthies en Saleh het machtsvacuüm door tot in de zuidelijke havenstad Aden.
We doen het hier wel, maar het is eigenlijk de vraag in hoeverre we nog kunnen spreken van Houthies, of van rebellen. Het onderscheid tussen aanhangers van Houthi en Saleh is steeds moeilijker te maken. Bronnen spreken daarom van rebellen (slash) het voormalige regime.
Coalitie
De blitzkrieg van de Houthies en Saleh noopt buurland Saoedie-Arabië -altijd al bangig voor het wilde, volkrijke Jemen- tot militaire actie. De Saoedies -de nieuwe, wat kijgshaftiger koning Salman is er net aangetreden- gaan een coalitie aan met andere golfstaten en krijgen steun van Egypte, Soedan, Marokko en starten 26 maart 2015 operatie Decisive Storm, waarbij veel luchtgeweld wordt losgelaten op Jemen, maar dat de Houthies slechts een klein stukje terugdringt uit Aden.
Op 21 april wordt Decisive Storm vervangen door operatie Restoring Hope, dat tot op de dag van vandaag voortduurt. De Saoedies voeren de strijd met eigen vliegtuigen in de lucht en gesponsorde troepen op de grond. De Verenigde Arabische Emiraten (VAE) zijn met name in het zuiden aanwezig met eigen troepen en gesponsorde legers. In en rond Aden voert de VAE al twee jaar de scepter en een eigen agenda, soms tot ongenoegen van de Saoedies, de gereging van Hadi en de internationale gemeenschap.
De coalitie wordt in de rug gesteund door het Verenigd Koninkrijk, dat -ondanks binnenlandse weerstand- behalve wapens ook veel nuttige militaire adviezen levert. Ruggesteun is er verder vooral van de VS, dat wapens levert en Saoedische vliegtuigen in de lucht bijtankt. Door hun jarenlange aanwezigheid in Jemen als adviseur van het regime van Saleh levert de VS ook waardevolle militaire kennis aan de coalitie.
Volgens de VS zelf raken ze -uit onvrede met de rucksichtlose Saoedische strategie- steeds minder betrokken bij de oorlog, maar dat interpreteren de Houthies anders. Een onduidelijke schermutseling met raketten tussen fregatten op de Rode zee en het vasteland van Jemen markeert oktober 2016 het eerste gewapende treffen tussen Houthies en VS.
Oorlog
In de lucht zijn het Saoedie-Arabië en de golfstaten die de scepter zwaaien, met talloze bombardementen, als aanval, represaille of als luchtsteun aan lokale oppositie tegen de Houthies en Saleh. Op de grond strijden verder troepen van de Verenigde Arabische Emiraten met wisselend succes tegen de Houthies, al is het de vraag uit welke soldaten deze troepen bestaan. Meldingen van Colombiaanse en Soedanese huursoldaten zijn hardnekkig maar onbevestigd, net als de aanwezigheid van elitetroepen van de Amerikaanse militaire onderneming Blackwater.
Minder bekend zijn schermutselingen aan de noordgrens, waar Jemen grenst aan Saoedie Arabië. Het dunbevolkte gebied bezuiden die grens is grotendeels platgebombardeerd, eerst in binnenlandse oorlogen tussen de Houthies en het voormalige regime. De laatste jaren is dat karwei door de Saoedische luchtmacht voortgezet. Maar de Houthies blijken geharde vechtersbazen, brutaal genoeg om op te rukken naar gebieden ten noorden van de betwiste grens. Meldingen van veroverde Saoedische dorpjes en steden zijn hardnekkig, maar niet te verfiëren.
De oorlog heeft al vele duizenden burgerlevens geëist. Berichten over bombardementen op ziekenhuizen en klinieken van MSF halen nu en dan de westerse pers, net als bommen die per ongeluk vallen op bruiloften en begrafenissen. Volgens onafhankelijke waarnemers valt een op de drie bommen op burgerdoelen en hebben daarbij een kleine vijfduizend Jemenieten het leven gelaten. Volgens hulpdiensten als het Rode Kruis lijdt vier op de vijf Jemenieten honger. Jemen produceerde voor de oorlog al bijna niets voor zichzelf, nu de aanvoerroutes zijn geblokkeerd komt ook niets meer binnen van buiten. Grote gebieden zijn verstoken van medische hulp, ziektes heersen.
Fronten
De belangrijkste fronten van de grondoorlog bevinden zich rond twee strategische plaatsen: om en middenin de grote zuidelijke stad Taïz, dat al een jaar onder beleg leeft en rond de kleine oostelijke stad Marib, waar de frontlinie zich als een jojo heen en weer beweegt. In Taïz eindigt het hartland van Jemen en dalen de bergen af naar zee. Het gebied is veel minder tribaal en ook zijn de zaidieten er veel minder talrijk, waardoor het draagvlak voor de Houthies er geringer is dan elders.
Marib markeert het oostelijke einde van het hartland van Jemen, erna is het vooral woestijn. Daar liggen echter ook de weinige olie- en gasbronnen die Jemen telt, plus mogelijk rijkdom brengende consessiegebieden die nog ontgonnen moeten worden.
Recentelijk is ook Generaal Mohsen in Marib gearriveerd met een nieuw leger, bemand door Jemenitische bannelingen en gefinancierd door Saoedie-Arabië. Ali Mohsen (Al Ahmar) verdient eigenlijk een eigen lemma. Mohsen -verre neef van Saleh- was lang tweede man van Jemen, achter Saleh. Naar verluidt zijn de zakelijke belangen van Mohsen nog groter dan die van de familie Saleh.
Mohsen voerde altijd een eigen afzonderlijk leger aan, binnen wat de Jemenitische krijgsmacht heet te zijn. Een pact met de legers van Saleh (en zonen) zorgde lang voor hegemonie, totdat Saleh in de Arabische lente tot aftreden werd gedwongen, Mohsen eieren voor zijn geld en de gelederen van de oppositie verkoos.
Mohsen is ideologisch en religieus sterk verbonden aan Saoedie-Arabië, dat hem in vredesbesprekingen naar voren schuift bij oplossingen voor Jemen. President in ballingschap (hij zit al jaren Saoedie-Arabië) Abd Rab Mansour Hadi benoemde Mohsen eerder dit jaar zelfs formeel tot vice-president. Dat heeft de wankele reputatie van Hadi -hij geldt als puppet– er niet sterker op gemaakt. De internationale gemeenschap zegt nog altijd te streven naar de terugkeer van de laatste legitieme regering met Hadi als president, maar de benoeming van Mohsen duwt de internationale gemeenschap verder in het spagaat.
Iran
Dat Iran ideologisch een rol speelt is duidelijk, gezien Iraanse uitlatingen. Hoe groot die rol materieel en militair is, dat is de vraag. Jemen is al anderhalf jaar hermetisch afgesloten, door een lucht- en zeeblokkade van de Saoedische coalitie. Er komt geen doperwt het land in zonder toestemming van de Saoedies en de Emirati’s. Het land in of uit lukt alleen met een bootje over de gevaarlijke Rode Zee. Of met sporadische vliegtuigen van Jordan Airways, naar de Jemenieten in ballingschap in Amman. Terug vliegen naar Sana’a lukt maar weinig mensen. Bovendien worden passagiers bij tussenlanding in Saoedie-Arabië onderworpen aan vernederende body searches en doorwrochte interviews.
Nieuws
Er zijn geen onafhankelijke (vaste) buitenlandse verslaggevers in Jemen. Ook Jemenitische journalisten zijn gevlucht, opgepakt of anderszins het zwijgen opgelegd door de Houthies. Sporadisch brengen journalisten een bezoek aan gebieden in het zuiden en volgen er min of meer onafhankelijke reports. Verder zijn er verslagen van medewerkers van hulpdiensten Rode Kruis/Halve maan en MSF. Op internet en in de sociale media voeren voor- en tegenstanders allemaal hun eigen propagandaoorlog met geruchten en halve waarheden. Er doet een flink aantal complottheoriën de ronde, en het is heel erg moeilijk achter waarheden te komen. Maar ik doe mijn best.
Aanvullingen, opmerkingen en correcties van harte welkom, jullie zijn mijn eindredactie. Kan hieronder of op abumelle(at)xs4all.nl
Naschrift: het onderschrift bij de coverfoto is verloren gegaan, kan aanleiding geven tot misverstanden, dus hierbij alsnog:
Zesmaal schieten voor honderd riyaal, toeritische trekpleister Wadi Dahr, @foto Nico te Laak 2006
Article was first published 15 oktober 2016 12:06, updated yearly
