De Kiesraad maakt bekend dat ruim 380.000 verzoeken voor het houden van een referendum over de Wiv als geldig aangemerkt zijn; 92 procent van het totaal. Dat aantal is ruimschoots meer dan de wettelijke benodigde 300.000 geldige verzoeken. Het is waarschijnlijk dat het referendum wordt gecombineerd met de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart 2018.
‘Bij een opkomst van minimaal 30% van de kiesgerechtigden, moet de regering zich opnieuw beraden over de Wiv’, laat de Kiesraad nog even weten aan Sybrand Buma (CDA) en de regering, die zich bij voorbaat beide achter de huidige aangenomen wetstekst scharen.
Maar ook, voor de verontwaardigden over de houding van Buma: ‘De uitslag van het referendum is een advies en is niet bindend. Intrekking of instemming van de wet kan niet worden afgedwongen.’ Dus de aanvragers van het referendum, die oprechte zorgen uiten, weten zich democratisch gesteund, maar ook dat ze de kans lopen op nul resultaat.
Uitstel invoering Wiv
Intussen besloot de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken, Kajsa Ollongren (D66), om de Wiv niet op 1 januari 2017 in te voeren maar op 1 mei. Niet om de uitslag van het referendum af te wachten. Als reden wordt gegeven dat het selecteren, aannemen en screenen van de driekoppige commissie de ambtenaren voor de nieuwe Toetsingscommissie inzet bevoegdheden (TIB) – die vooraf operaties gaat beoordelen – meer tijd vergt.
Dit betekent dat ook de evaluatie van de wet, die binnen maximaal twee jaar na invoering moet plaatsgrijpen, zal worden uitgesteld. Een vroege evaluatie had eventueel kunnen samenvallen met een heroverweging indien het referendum op een ‘nee’ uitkomt.
Kletskoek Volkskrant-columnist
Vóór en tegenstanders van de wet hebben nog de nodige tijd om de messen te slijpen, maar ze nemen alvast stellingen in. Columns – die van meer invloed zijn op de beeldvorming dan nepnieuws – zijn goed voor onzin. Zo schreef Bert Wagendorp in de Volkskrant:
‘Nederland is al wereldkampioen telefoons aftappen – als we hier eenmaal aan het afluisteren en inbreken slaan, dan gebeurt dat radicaal en grondig. Elke journalist die zich bezighoudt met gevoelige kwesties weet dat hij die niet moet bespreken via de mobiel, want de kans dat er wordt meegeluisterd is aanzienlijk.’
Beide opmerkingen zijn onjuiste stemmingmakerij. Nederland tapt niet meer telefoons af dan China, Rusland, Korea en vele tienallen andere landen, ook niet gedeeld door de bevolkingsomvang. Maar bovenal zijn daar geen statistieken van. De politie publiceert in sommige landen aantallen taps en Nederland doet het al jaren niet. En geheime diensten nooit.
Zorgelijk is dat we niet weten hoe vaak een rechter-commissaris een tapverzoek van Justitie toestaat en weigert. De toegestane tapverzoeken met succes komen doorgaans allemaal voor de rechter, maar die van de AIVD meestal niet.
Het afluisteren van mobieltjes van journalisten klinkt wel stoer uit de mond van een journalist, maar is geen gewoonte in Nederland. Het afluisteren is één keer aangetoond in een zaak met De Telegraaf. De AIVD heeft de journalistiek wel als een van de belangrijkste bronnen van informatie, als open bron.
Overdreven terrorisme-argument
Er verscheen wel een gefundeerd artikel in NRC met vragen en antwoorden over het Wiv-referendum. Ondermeer met het weerleggen van boude beweringen van Arthur Docters van Leeuwen over het vrij baan geven aan terroristen indien de sleepbevoegdheid van de Wiv er niet zou komen. Dat zei hij bij omroep WNL, de zuster van De Telegraaf.
Ook schrijft NRC dat de Wiv niet bedoeld is om grote sleepnetten uit te gooien, wat gezien de beoogde onhandelbare vangst ook zinloos zou zijn. Het zijn ‘sleepnetjes’. Eerder is dat toegelicht in NRC, net als door Peter Koop op Netkwesties.
Wellicht is dit de reden dat er zo geknoeid is met de termen ‘gericht’ en ‘ongericht’ speuren in de diverse teksten en toelichtingen. Nog even de feiten: diensten speuren ‘gericht’ naar doelen bij een verdenking, maar gaan vanwege het verzamelen van meer data dan nodig zijn onder de nieuwe wet meer ‘ongericht’ tappen, om daarna weer ‘gericht’ te gaan filteren.
Dat ongerichte deel roept verzet op omdat ‘alle Nederlanders’ daar doelwit of slachtoffer van kunnen zijn. Maar dat is nu al zo in alle AIVD-werk: ook zogenoemde ‘onschuldigen’ en hun verwanten komen met grote regelmaat in het vizier. Immers, maar een deel van de verdenkingen blijkt terecht, per definitie. De vraag is of de nieuwe bevoegdheden de kans vergroten dat ‘iedere Nederlander’ in de geselecteerde AIVD-data kan belanden en voor een bewaarperiode van drie jaar.
Telegraaf pro of contra?
Het is belangrijk en boeiend hoe De Telegraaf zich in de aanloop naar het Wiv-referendum zal opstellen. Telegraaf was zelf een keer slachtoffer van nieuwsgierigheid van de AIVD, maar is ook voor een sterke justitie en defensie in Nederland. De Telegraaf kan het stemgedrag van miljoenen Nederlanders sturen. De campagne van de diensten en hun spindokters zal wellicht voor een flink deel op deze titel gericht zijn.
Nu grijpt de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken het rumoer over ‘nepnieuws’ aan voor een pleidooi om de Wiv in te voeren: ‘Voor het blijven verrichten van dit onderzoek is het wettelijke kader van de Wiv 2017 noodzakelijk. Over de uitgangspunten die het kabinet heeft opgenomen in het regeerakkoord aangaande de Wiv zal ik u zoals toegezegd op korte termijn nader schriftelijk informeren.’
Was getekend, Kajsa Ollongren, minister van Binnenlandse Zaken in de brief aan de Tweede Kamer van 13 november 2017 over de dreiging met desinformatie en technische aanvallen op en via de Nederlandse infrastructuur. De term ‘dit onderzoek’ sloeg op de voorafgaande passage die luidt:
‘Om zicht te krijgen en houden op dit fenomeen is onderzoek naar de intenties en de capaciteiten van statelijke actoren nodig. De Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten doen dit onderzoek. De AIVD onderzoekt de digitale dreiging en deelt — indien mogelijk- informatie over aanvalskenmerken met overheids- en private organisaties opdat zij over kunnen gaan tot het treffen van maatregelen.
In dat kader wordt nauw samengewerkt met de MIVD en het NCSC in het Nationaal Detectie Netwerk (NDN) zodat vroegtijdig aanvallen onderkend worden en betrokken instanties geïnformeerd. In voorkomende gevallen kunnen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten ook verstorende activiteiten ondernemen.’
D66 in spagaat
Kortom, ook de D66-minister is van mening dat de nieuwe inlichtingenwet Wiv 2017 doorgevoerd moet worden, en het uitstel tot 1 mei 2018 geen afstel mag betekenen. In het verslag over het debat in de Tweede Kamer en de notulen is een hoofdrol weggelegd voor Kees Verhoeven, de D66-specialist in ICT en inlichtingen. Hij stelt zich op mordicus tegen een aantal bepalingen in de wet, vooral de bevoegdheid om massaal data te verzamelen, het ‘sleepnet’. Zijn belangrijkste amendementen zijn verworpen, en hij vindt nu ook de eigen minister tegenover zich.
Verhoeven tekende immers al voor het Regeerakkoord van VVD, CDA, D66 en CU waarin onomwonden staat dat de nieuwe regering vasthoudt aan de Wiv.: ‘De evaluatie, waarbij aan dit punt bijzonder belang zal worden toegekend, wordt vervroegd uitgevoerd door een onafhankelijke commissie en zal in ieder geval niet later beginnen dan twee jaar na inwerkingtreding. Indien de evaluatie hiertoe aanleiding geeft, zal het kabinet voorstellen additionele waarborgen in de wet op te nemen en het toezicht hierop te versterken.’
En hier heeft D66, inclusief Kees Verhoeven, voor getekend. Ook al heeft D66 als enige regeringspartij in de Tweede en Eerste Kamer tegen het Wiv-voorstel gestemd. VVD, CDA en ChristenUnie waren en blijven akkoord met de tekst.
Harde voor- en tegenargumenten
Polarisatie treedt op in de opinievorming. Pieter Cobelens, voormalige directeur van de militaire inlichtingendienst MIVD, zegt: ‘Terwijl een ‘lone wolf’ in de VS weer acht slachtoffers maakt, waarvan blijkt dat hij in diverse systemen op de lijst stond, maakt de ergernis over het poppenkastreferendum in Nederland alleen maar groter. In de VS loopt men voor op ons met inlichtingenwerk en bevoegdheden, en ook daar blijft men verbeteren om causale verbanden te leggen en steeds meer aanslagen te voorkomen.
Het publiek moet beter worden uitgelegd dat alle gegevens die worden verzameld, versleuteld kunnen worden opgeborgen zonder dat zij zijn ingezien. Na toestemming kan men dan gericht ontsleutelen en onderzoek doen.’
Maar internetdeskundige van het eerste uur Jaap van Till meent: ‘Het gaat helemaal niet om terroristen te vinden en te volgen. Daarvoor zijn al lang adequate middelen, en een sleepnet voegt daar zonder een groter aantal goede speurders niks aan toe. Neen het gaat waarschijnlijk om meer controle en macht over de burgers die blijkbaar niet meer worden vertrouwd om in vrijheid te handelen, te denken en met elkaar te bespreken en te creëren. Een soort van thought-policing. Dat willen we niet.
Kijk eens wat verder voor u uit. Het is bij de deskundigen evident dat in een aantal landen het sleepnet gecombineerd wordt met bestanden van de social media, die te koop zijn voor commerciële doeleinden. Die big data systemen kunnen vervolgens mensen individueel en dus ook politiek profileren. Daarmee kan je mensen in een aantal van elkaar geïsoleerde bubbles stoppen waarbij ze alleen die info langs zien komen die bevestigen wat ze zelf ook al vonden.’
Nuances zoeken
Er zijn echter ook deskundigen die menen dat de nieuwe wet goed is, maar dat deze aangenomen tekst van de Wiv 2017 niet gebalanceerd is. Zo zegt Nico van Eijk, hoogleraar van de Universiteit van Amsterdam en kenner van het veld: ‘Helaas bevestigt het rumoer over de uitspraken van Buma waar ik al voor vreesde. Door het referendum polariseert het debat over nationale veiligheid en de nieuwe Wiv verder.
Velen vergeten kennelijk dat er voorafgaande toetsing is door de nieuwe toetsingscommissie inzet bevoegdheden TIB alvorens een door de minister voorgelegde maatregel door de AIVD kan worden ingezet.
In de Kamer is bij de behandeling van de wet meermalen aan de orde gekomen dat er geen sprake kan zijn van een ongericht sleepnet, hetgeen ook door de minister is bevestigd. Het was mooi geweest wanneer de wet hier nog meer waarborgen had geboden, daar is ook door 29 academici in hun brief aan de Kamer om gevraagd, maar helaas zijn amendementen daartoe afgewezen.’
Hij vindt het daarom goed dat een aantal belangenorganisaties delen van de wet voor toetsing bij de rechter willen voorleggen: ‘Daar hebben we meer aan dan een welles/nietes referendum.’
Bestuurskundige Maurits Kreijveld meent dat het hoe dan ook niet goed is als politici het referendum bij voorbaat waardeloos verklaren, zoals Sybrand Buma doet: ‘Het probleem is dat heel zwart-wit gesproken wordt over referenda. Bestuurlijk gezien is een bijlage zoals die er bij het Oekraïne referendum kwam, een nette uitkomst, waarvan verdedigbaar is dat die recht doet aan het referendum en tegemoetkomt aan bezorgdheden (toetreding Oekraïne).
In dit geval (WIV) zou het heel goed zijn als er een betere beschrijving komt van de bevoegdheden van inlichtingendiensten en duidelijkere begrenzingen ervan, daar zit de meeste zorg. Rutte e.a. hebben daar ook al op gehint. Zij willen de WIV beter gaan uitleggen.’
Russische desinformatie?
Pim Takkenberg van beveiligingsbedrijf Northwave, bekend in de inlichtingenwereld en (dus) voorstander van de Wiv, is niet positief over het referendum: ‘Het zal tot meer symboolpolitiek leiden dan dat het daadwerkelijk iets nieuws brengt. Vaak gaat het om een paar elementen die uit hun context worden gehaald. De stemgerechtigden kunnen zich simpelweg geen beeld vormen van het geheel.’
Hij stipt wel een gevoelig punt aan: ‘Bovenal is zo’n referendum erg gevoelig voor actuele politiek. Zo zal er maar net een dag voor het referendum een aanslag zijn of worden verijdeld. Of juist worden gelekt dat bepaalde gewone burgers in een dossier van de AIVD zijn terechtgekomen.’
Zo hebben Rusland en China baat bij het afwijzen van de Wiv en kunnen daar met desinformatie, hacken en lekken en wellicht erger hun invloed op uitoefenen. Vooral de Russen hebben daarin een geschiedenis opgebouwd, die veel verder terug gaat dan ons tijdperk van ‘nepnieuws’ op de zogenaamd sociale media.
Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht aan Universiteit Leiden, betoogde in de Volkskrant dat de nieuwe Wiv zich wel goed leent voor een referendum: ‘Het is een wet die door alle partijprogramma’s heen snijdt. In partijen wordt er verschillend over gedacht. In de hele wereld (ook op gemeentelijk niveau) zijn vaak ethische, maar ook territoriale en grondwettelijke kwesties onderwerp van een referendum.’
Ook vindt Voermans dat de complexiteit geen belemmering is, want burgers kunnen ook heel goed oordelen zonder de details te kennen: ‘Het politieke vraagstuk van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten is betrekkelijk eenvoudig: wat vinden we van de balans in de wet tussen de privacy van burgers en de armslag die veiligheidsdiensten nodig hebben om onze veiligheid te garanderen? De kiezer is echt niet te dom om zich daarover uit te spreken.’
