Welke levensovertuiging had deze man van zijn daad kunnen weerhouden, vroeg NRC-essayist Arjen van Veelen zich af over de schutter die enkele weken geleden 59 festivalbezoekers doodschoot. We kunnen het hem niet meer vragen. En de vraag zou waarschijnlijk geen zinnig antwoord opleveren. Want welke overtuiging staat garant voor een geweldloos leven? Tot veler verbazing weten ook boeddhisten wel raad met de strijdbijl. En we hoeven maar een krant open te slaan om te beseffen dat overtuigingen zélf aan kunnen zetten tot grove wreedheden. Niets (on)menselijks is gelovigen vreemd.
Zinloos geweld
De Amerikaanse schutter had, bewust of onbewust, wel een levensovertuiging, maar die sloot waarschijnlijk niet soepel aan op zijn omgeving. Hij ging over tot wat men wel ‘zinloos geweld’ noemt. Een begrip waarbij je vraagtekens kunt zetten. Is geweld ooit zinvol? Voor de dader als gericht handelend mens in ieder geval wel. Dat gold zeker voor de Las Vegas-schutter met zijn minutieus geplande actie. Van Veelen interpreteert die in zijn column als een hang naar roem, een ultieme poging om het leven zin te geven.
De uitdrukking zinloos geweld circuleert al decennia. Een schrijnend voorbeeld in 1996 was de dood van Joes Kloppenburg. Hij bekritiseerde een groepje mannen dat in het centrum van Amsterdamse een zwerver mishandelde. De agressie keerde zich tegen hem en hij overleed later aan zijn verwondingen. Deze razernij zonder begrijpelijke reden wordt wel geduid als een gemis aan perspectief en binding, een teken des tijds in onze individualistische samenleving.
Cultuurkritiek
Die opgeheven vinger is van alle tijden. Zo waarschuwde filosoof Rousseau in de achttiende eeuw voor het verval van de moraal door de toenemende welvaart en verlies van binding met onze ware natuur. Critici aan het einde van de negentiende eeuw hekelden de rationalisering en schaalvergroting door de industrialisatie. De mens verloor grip op processen die hij zelf in gang had gezet. Niet veel later onderschreef de Duitse geschiedfilosoof Oswald Spengler deze aversie met zijn roemruchte publicatie De ondergang van het Avondland. Opvallend genoeg verscheen tien dagen geleden met veel tromgeroffel een Nederlandse vertaling van dit werk, na 95 jaar. Het werd gepresenteerd in Paradiso Amsterdam en een vers opgetuigde website moet de discussie tussen opiniemakers levendig houden. De uitgave lijkt aan te sluiten bij een gevoel van onbehagen in onze eigen tijd
Nihilisme
Moeten we ons nu zorgen maken? Arjen van Veelen, en hij niet alleen, verwijst naar de kapitalistische, visieloze maatschappij. Koopkracht als zin ofwel de doelloosheid van de consument. Her en der duikt het woord nihilisme op, het besef dat zin nergens op gebaseerd is. Nietzsche zag een actief nihilisme, waarbij mensen vanuit zinloosheid doelbewust het bestaande vernietigen. Ook het individualisme ligt al langer onder vuur. Moraalfilosoof Edith Brugmans spreekt in de bundel Cultuurfilosofie over een doelloze norm van zelfbeschikking. Waarden als vrijheid van denken en meningsuiting zien we niet meer als doelen. We hebben ze al gerealiseerd. En daarom zijn het middelen geworden tot zelfbeschikking, om te doen en laten wat we willen. Grenzeloosheid ligt hierbij op de loer en Brugmans vraagt zich hardop af of dit de oorzaak is van zinloos geweld en de promotie van euthanasie.
Lijden we aan een zingevingsgebrek? Miljoenen westerlingen stappen iedere ochtend monter uit bed met kleine en grotere doelen voor ogen. Die draaien niet louter om het eigen welzijn. Samenhang en continuïteit lijken soms wel ver te zoeken in onze gefragmenteerde cultuur. Maar wellicht is dat een kwestie van perspectief. Of van tijdsgeest.
Meer lezen over de manier waarop we betekenis geven? Meld je hier aan.
