Zwolle is één van de weinige steden in Nederland die de verleiding heeft weerstaan om oude kerken binnen haar stadsmuren te slopen voor nieuwbouw of winkelaanbod. In plaats daarvan zijn veel kerken gerenoveerd en hebben ze een nieuwe functie gekregen.
Thomas a Kempis en de Peperbus
De skyline van Zwolle wordt beheerst door twee torens. De ene is het ABN AMRO-kantoorgebouw langs de snelweg. De ander is de Peperbus in het centrum van de historische binnenstad. Met haar 75 meter steekt ze ver boven de andere gebouwen uit. Haar blauwe dak in de vorm van een peperbus is van heinde en verre te zien. Vele bezoekers beklimmen de toren voor het uitzicht over de stad en haar omgeving, en zijn onwetend dat ze eigenlijk de basiliek zouden moeten bezoeken.
In de basiliek bevindt zich namelijk een grote blauwe kist met daarin de beenderen van Thomas a Kempis (1380-1471). Deze devote monnik woonde net buiten de stad Zwolle op de Agnietenberg. Hij schreef daar één van de meest bekende religieuze boeken uit de Middeleeuwen, namelijk De Imitatione Christi.
Dat boek gaat over hoe een christen zich behoort te gedragen. Zijn visie daarop was een compleet andere dan de toen gangbare zienswijze van het bisdom. Hij zette zich af tegen de pracht en praal van het katholicisme. Volgens hem ging het binnen het geloof om de persoonlijke verbintenis met God en daarbij hoorde ook twijfel en onzekerheid. Hij was zijn tijd ver vooruit en baande de weg voor de reformatie in de 16de eeuw.
Academiehuis in de Grote Kerk
De basiliek met de beenderen van Thomas a Kempis staat pal naast de grote kerk. Een rij huizen vormt een scheidingsmuur tussen de twee grootste kerkgebouwen van de stad. Een smalle opening tussen de huizen, verbindt ze ook weer met elkaar.
De St. Michaelskerk, zoals de grote kerk formeel heet, is dé kerk van Zwolle met haar ligging aan het Marktplein. Inmiddels is de kerk omgedoopt tot Academiehuis. Weliswaar vindt er elke zondag om 17.00 nog een kerkdienst plaats, maar verder wordt de kerk vooral gebruikt voor tentoonstellingen en culturele activiteiten zoals muziekoptredens.
Wanneer er geen specifieke activiteiten zijn, kan iedereen de kerk bezoeken. Er is alleen geen kerktoren om te beklimmen. Die had ze ooit wel, en het was zelfs de hoogste kerktoren van Nederland. Maar, vanwege verschillende blikseminslagen stortte de oorspronkelijke kerktoren in 1669 in. Daarna plaatsten de Zwollenaren snel een uivormige kap op de kerktoren van de basiliek, die vanaf toen de hoogste kerktoren van Zwolle werd.
Broerenkerk gevuld met boeken
In de voormalige Broerenkerk bevindt zich één van de mooiste boekwinkels van Nederland. Dit kerkgebouw stamt uit de 15de eeuw, toen de dominicanen er een kerk met klooster stichtten. Het klooster werd in 1580 alweer gesloten, en de kerk was na 1640 vooral in gebruik voor protestantse erediensten. In 1983 stopte men ook daarmee en werd de kerk overgedragen aan de stad. De Broerenkerk werd grondig gerenoveerd en daarna in gebruik genomen als ruimte voor tentoonstellingen en evenementen.
Geïnspireerd door Selexyz, die in 2005 begon met de bouw van een boekhandel in de Dominicanenkerk in Maastricht, heeft Zwolse boekhandel Waanders het gemeentebestuur benaderd. Eigenaar Wim Waanders liep al langer met het idee rond om van zijn boekwinkel een totaalbeleving te maken op het gebied van media, kunst en cultuur. Vanaf 2005 heeft hij continu onderhandeld met de gemeente, 3 architecten hebben plannen ingediend en de kosten stegen van 2 naar 5 miljoen. Maar het is hem gelukt! Boekhandel Waanders opende in juli 2013 de deuren van haar nieuwe boekwinkel en het loopt storm sindsdien.
Wie nu de kerk binnenwandelt, ziet niet alleen heel veel boeken die je via trappetjes en overlopen kunt bereiken, maar ook een kerkorgel en een sfeervol café-restaurant in het vroegere altaargedeelte. De nieuwe glas-in-loodramen van de Noorse kunstenaar Kjell Nupen (1955-2014) zorgen voor een warme gloed in deze bijzondere boekwinkel.
Wie helemaal omhoog kijkt, ziet een plafond vol met beschilderingen uit de 16de eeuw. De in totaal 138 afbeeldingen zijn tijdens een renovatie in 1983 ontdekt en in oorspronkelijke staat hersteld. Op de derde etage vindt de bezoeker een grote kist met daarin een reconstructie van Hermen. Zijn beenderen zijn tijdens de verbouwing gevonden in een crypte van deze kerk. Hij moet ergens rond 1400 hebben geleefd en is door moord om het leven gekomen. Op de begane grond kun je de oorspronkelijke plek waar de restanten van deze Hermen zijn gevonden, bekijken. En zo wordt de geschiedenis en oorspronkelijke functie van het gebouw in ere gehouden.
Boekhandel Waanders in Broerenkerk
Sushi eten in de Bethlehemkerk
Wie niet van lezen houdt, kan naar de Bethlehemkerk. Daar kun je onbeperkt sushi eten. De Bethlehemkerk is vermoedelijk in 1309 of zelfs al eerder gebouwd. De kerk hoorde bij een klooster dat werd gerund door Augustijnen. Na de reformatie gebruikten de protestanten deze kerk voor hun diensten, tot ongeveer 1958.
In 1958 is de kerk voor 1 gulden aan de gemeente Zwolle verkocht, omdat de protestantse kerk geen toestemming kreeg de bestaande kerk te slopen. Na jaren van leegstand en onbekend gebruik, heeft in de jaren ’70 de hervormde gemeente weer bezit genomen van de kerk. Het gaf de kerk enkele jaren later weer terug aan de gemeente Zwolle. Die verkocht het gebouw toen aan de Zwolse horecaondernemer Hans Borrel. Hij gebruikte de kerk voor allerlei activiteiten, van markten tot danceparty’s. En sinds 2013 verhuurt hij het gebouw aan sushirestaurant Blue Sakura.
In het restaurant en dus de kerk, zijn nog vele elementen van de ‘echte’ kerk bewaard gebleven. Alleen hebben ze soms wel een andere bestemming gekregen. Zo is er in de preekstoel een dj-installatie gebouwd vanaf waar de dj zijn muziek kan prediken. Ook de kerkorgel is er nog, waaronder nu toiletten zijn gemaakt. Op houten balustrades staan nog enkele religieuze teksten. Het restaurant heeft zelf een deel van de witte gewelven beschilderd met aquarellen in Japanse stijl. De kerkbanken zijn vervangen door zachte stoelen en banken in warmen kleuren. Op het eerste oog een rare combinatie, maar het werkt erg goed samen.
Frans in de Waalse Kerk
Gelukkig zijn niet alle kerken in Zwolle van functie veranderd. In een kleine zijstraat vlakbij de oude Sassenpoort staan twee religieuze gebouwen die vanaf hun bouw niet van functie zijn veranderd.
Als eerste is er de Waalse kerk. In de 16de eeuw vluchtten veel protestanten uit het overwegend katholieke Frankrijk en Zuidelijke Nederlanden naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Daar stichtten zij hun eerste Waalse kerken. Een eeuw later tekende de Franse Koning Lodewijk XIV een verdict waarmee het protestantisme zelfs illegaal werd in zijn rijk. In navolging daarvan kwamen nog zo’n 400.000 hugenoten naar Nederland.
Enkelen van hen vestigden zich in Zwolle, waar ze in 1686 Eglise Wallonne stichtten. Hun diensten houden ze in een kapel dat vroeger bij het St. Geertruiden-klooster hoorde. Een gebouw dat uit 1504 stamt. In de 17de en 18de eeuw stond de Franse taal en cultuur hoog in aanzien, waardoor ook geboren Zwollenaren regelmatig de kerkdiensten van deze geloofsgemeenschap bezochten. En nog steeds, wordt er elke twee weken een Franstalige dienst gehouden. En ook nu staan zij open voor niet-leden die een dienst willen meemaken.
Synagoge binnen de stadsmuren
Een paar huizen verder staat nog een bijzonder kerkgebouw. Aan de buitenkant lijkt het in eerste instantie op een kerk, maar de plakkaten in het Hebreeuws en de davidsterren maken duidelijk dat het hier om een synagoge gaat.
Eind 19de eeuw bouwde de Nederlands joodse gemeenschap synagogen in lijn met lokaal gangbare bouwstijlen. In de tweede helft van de 19de eeuw was het eclecticisme als bouwstijl populair. Binnen deze stroming worden verschillende bouwstijlen door elkaar gebruikt in één ontwerp. De Zwolse synagoge, die in 1899 werd opgeleverd, is in de stijl van het eclecticisme gebouwd. In het ontwerp zijn ook elementen meegenomen die vaak gezien worden bij christelijke gebouwen, zoals ramen met een boog erin.
De eerste melding van een joodse gemeenschap in Zwolle stamt al uit 1349. Toen werden joodse bewoners tot de brandstapel veroordeeld omdat zij als de veroorzakers van de pest werden gezien. Pas in 1721 vestigden zich weer joden in Zwolle. Zij kwamen hoofdzakelijk uit Noord-Europa. Net voor de Tweede Wereldoorlog bestond hun gemeenschap uit zo’n 800 leden.
Na de oorlog waren er nog 240 joodse Zwollenaren in leven. Degenen die terugkeerden waren alles kwijt en werden met een vijandige blik aangekeken door hun stadsgenoten. De omvang van de joodse gemeenschap in Zwolle nam snel verder af. Niet alleen door vergrijzing en verhuizing naar de Randstad, maar ook vanwege hun vertrek naar Israël. In 1991 telde de joodse synagoge in Zwolle nog 75 leden. Dat aantal is vrij stabiel, onder andere ook vanwege nieuwe leden afkomstig uit Israël.
De Zwolse synagoge
De historische reisdocumentaire serie ‘Van Kampen naar Moskou‘ bezoekt in de aflevering over Zwolle deze en andere historische gebouwen.
