Mooie wegen, grote winkels en volle koelkasten. 'Maar Europa is veel meer.' Ik zit in de auto bij Renate Korstanje, geboren Oekraïense, getrouwd met een boer uit Zuid Beveland die sinds 2001 een bedrijf runt in Jumprava, Letland. 'Europa is vooral de mentaliteit. De manier waarop mensen met elkaar omgaan. De warmte, het respect, de bezorgdheid. Gewoon lief zijn voor elkaar, zonder meteen wantrouwend te zijn', vertelt ze in vloeiend Nederlands met een zwaar Oost-Europees accent.
Zoals iemand gezondheid pas echt kan waarderen omdat hij weet wat het is om ziek te zijn, zo weet zij beter dan de meeste Nederlanders wat het Vrije Westen echt betekent. Want zij heeft anders meegemaakt. Renate is geboren en opgegroeid in een sovjetrepubliek.
‘POETIN = KILLER’
In februari vorig jaar zag ze op tv hoe duizend kilometer verderop, op het Maidanplein in Kiev, de Revolutie van de Waardigheid met harde hand de kop werd ingedrukt. Demonstranten wilden nauwere banden met de Europese Unie, maar president Janoekovitsj koos juist voor een hechtere relatie met Rusland en liet zijn troepen op de betogers los. Er vielen minstens 25 doden en honderden gewonden.
Janoekovitsj is inmiddels verdreven, maar het conflict tussen Oost en West heeft zich verplaatst naar de rest van het land, vooral de oostelijke provincies, waar door Rusland gesteunde opstandelingen vechten tegen het Oekraïense leger.
Ook de Europagezinde Oekraïense diaspora zet de protesten voort. Zoals Renate Korstanje. Ongeveer elke maand rijdt ze wel naar Riga, zeventig kilometer verderop. Om te protesteren bij de Russische ambassade. Met spandoeken: ‘POETIN = KILLER’.
Veel vaker nog, minstens eens per week, is ze in de hoofdstad voor de ‘Stichting Voor Bijstand aan Hen die Lijden Onder het Conflict in Oekraïne’, zoals ze de naam naar het Nederlands vertaalt.
Navelstaarders
Zo ook nu. We zijn op weg naar haar vriendin Jana Streleca. In Letland geboren, maar haar vader is Oekraïner. Ze is voorzitter van de stichting. Als we aankomen, gaat ze net met haar drie honden wandelen. In het bos, op blote voeten.
Net als Renate is Jana opgeleid tot arts en net als Renate werkt ze niet meer als zodanig. Jana is blij een Nederlandse journalist te treffen. Dat biedt haar de gelegenheid eens uit te varen over de navelstaarders die de Nederlanders in haar ogen zijn. 'Hoe kan het dat Nederland zo weinig geïnteresseerd is in het Oekraïense conflict? Het waren jullie landgenoten in de MH17!'
NAVO-troepen
Inmiddels heeft defensieminister Hennis toergezegd dat Nederland maar liefst 200 manschappen zal leveren aan de flitsmacht die het antwoord moet vormen op de dreiging in het oosten van Europa.
De Europese Unie voert wel diplomatiek overleg en heeft economische maatregelen ingesteld, maar Renate en Jana geloven niet dat dit nu echt de-escalerend werkt. Ja, de sancties komen hard aan bij Rusland, maar treffen vooral de bevolking en voeden dus het ressentiment. De Russische reactie bestaat uit tegenmaatregelen. En zo treft het ook de EU. Dit soort maatregelen vergroot de kloof alleen maar, denken de twee artsen.
Stoplicht
Wat zij vooral missen is het menselijke aspect. Ja: Europa heeft momenteel veel te verduren met Afrikaanse en Syrische bootvluchtelingen die verdrinken in de Middellandse Zee, met terrorismedreigingen en met een wankelende economie.
Het lijkt wel of de Europese Unie, en dan met name de lidstaten in het westen, zich door al die crises en dreigingen in het defensief laat drukken en het stoplicht langs alle buitengrenzen op een vijandig rood heeft staan.
In het oosten van de Europese Unie is de toenadering tot het Oekraïense volk heel anders. Misschien omdat het buren zijn, maar vooral omdat zij de sovjetoverheersing aan den lijve hebben meegemaakt. Dat voor een land als Nederland Oekraïne ver weg is, stuit bij Jana en Renate op onbegrip: 'Het is niet ver weg. Het is toch één Europa', zegt Renate. En Jana: 'In de jaren veertig hebben ze in het westen ook een invasie meegemaakt. Hebben ze daar dan niks van geleerd?'
Schedelfractuur
De stichting trekt samen op met de Letse overheid die twintig gewonde soldaten in rehabilitatiecentra heeft opgevangen. Zelf hebben de vijf vrijwilligers van de stichting inmiddels zes getroffen landgenoten geholpen. Ze brengen hen naar het ziekenhuis voor de nodige behandelingen, daarna vangen ze hen thuis op, waar ze het oorlogstrauma kunnen verwerken.
Patiënten, zoals de 22-jarige patiënt uit Dnjepropetrovsk, paratroeper bij de commando’s. Tijdens een gevecht raakte hij gewond aan zijn rechterbovenarm. De ambulance die hem naar het ziekenhuis vervoerde werd aangevallen, waardoor hij een schedelfractuur opliep, aan één oog blind raakte en zijn linker-ellenboog verbrijzelde.
Acht maanden is hij nu in Letland. Tijdens de eerste vier maanden werd hij acht keer geopereerd. 'Hij kan nu zelf naar de wc en z’n eten klaarmaken', vertelt Jana. 'Met z’n kunstelleboog kan hij niet meer dan vijf kilo tillen.' Of hij er helemaal bovenop komt is maar de vraag.
Zulke slachtoffers zijn er legio. Zoals de jongen die zijn vingers niet kon bewegen. Eenmaal in Letland bleek dat hij een pees gescheurd had. 'Met een relatief eenvoudige ingreep is dat verholpen', vertelt Jana. 'Maar in Oekraïne slagen ze daar niet in.' Binnenkort verwachten ze weer iemand met een gescheurde pees. 'Maar het is al bijna acht maanden geleden dat dat gebeurd is.'
Via familie en vrienden in Oekraïne komen deze patiënten in Letland terecht. Als ze de middelen hadden, konden ze gemakkelijk veel meer gewonden opvangen. 'Het zou eigenlijk moeten', vindt Renate. 'Want in Oekraïne heersen echt erbarmelijke toestanden in de ziekenhuizen.'
Sovjettrauma
De vrijwilligers van de stichting vangen de zwaargewonde en soms nog zwaarder getraumatiseerde soldaten op; als ze uit het ziekenhuis komen verblijven ze vaak bij de vrijwilligers thuis. Alles om hun trauma te verwerken. Hun oorlogstrauma, maar ook hun sovjettrauma.
En dat vergt tijd. Het inruilen van een stalinistische cultuur voor het Europese vrijheidsdenken is minstens zo intensief als het verwerken van oorlogservaringen. Een land als Letland heeft daar ook bijna 25 jaar over gedaan, weet Renate. Het land werd pas onafhankelijk bij het uiteenvallen van de Sovjetunie in 1991. Renate: 'Ik kan eigenlijk nu pas zeggen dat Letland echt Europa is.'
Het was 1998 toen Renate Kushnarchuk met Luc Korstanje trouwde en in het Belgische Zandvliet, even bezuiden Bergen op Zoom ging wonen. 'Ik voelde me ineens echt vrij. Bevrijdt van mijn eigen land.' Een gewaarwording die moeilijk valt uit te leggen aan iemand die het niet heeft meegemaakt.
Haar man wilde emigreren naar een land waar nog ruimte is voor akkerbouw en waar de grond niet te duur is. Zo kwam ze in 2002 in Letland terecht. Een land dat destijds in haar ogen het midden hield tussen Oekraïne en Nederland.
Het land had de Russische overheersing toen tien jaar achter zich gelaten. Pas nu is Letland een volwaardig Europees land, vindt Renate. 'De Letten zijn veranderd. Ze zijn vrijer. Ze staan niet meer ten dienste van de ambtenaren; de ambtenaren zijn er voor de burgers.'
Bestelde moorden
Ieder verwerkt een trauma op z’n eigen manier. Oekraïne verviel in een maffiastaat. Renate heeft het meegemaakt. Ze noemt het de bloeitijd van het banditisme. 'In de sovjettijd was alles van iedereen. Dus van niemand. Ineens kon je dingen privé hebben, dus het was pakken wat je pakken kan. Op welke manier dan ook. Elkaar doodmaken of beledigen of betalen… Alles leek geoorloofd. Bestelde moorden, afgenomen bedrijven… Het was echt wild.'
Ze pinkt een traantje weg. Liever praat ze er niet meer over op deze stralende voorjaarsdag. Ze woont graag in Letland, een land dat het trauma na enkele decennia wist te verwerken. Dit in tegenstelling tot Oekraïne, dat de sovjetoverheersing nog steeds niet had verwerkt toen het in conflict raakte met Rusland.
'Voor sommigen is het hartstikke moeilijk om ‘dankjewel’ te zeggen.'
Een land verwerkt geen trauma. Het zijn de inwoners die dat doen. De meeste Oekraïners moeten nog steeds hun sovjettijd verwerken, voor velen komt het oorlogstrauma er nog bovenop. Soldaten zijn mentaal vaak een wrak als ze in Letland komen. Renate: 'Ze zijn zéér gesloten en afstandelijk. Voor sommigen is het hartstikke moeilijk om ‘dankjewel’ te zeggen.'
De anti-Europa-gevoelens zijn gigantisch, vult Jana aan. Want al vecht je nog zo hard tegen de Russen, dat wil niet zeggen dat je ook echt pro-Europees bent. Het conflict is groter dan alleen tegen de Russische agressie en de separatisten. Het is ook een gevecht tegen de door de maffia geregeerde politiestaat en tegen corrupte overheden en bedrijven. Strijders zijn dus niet perse liberaal of pro-Europa.
En al noemt iemand zich pro-EU, dan wil dat nog niet zeggen dat hij weet waar hij het over heeft. Jana: 'Slechts een fractie is ooit in Europa geweest. De meesten van hen als goedkope arbeidskrachten.'Die wonen bij elkaar en komen slechts zelden in contact met de lokale bevolking.
Kapitalistische kindjes
'Sommigen denken werkelijk dat hier alleen maar homo’s wonen. En de homohaat is er enorm.' De soldaten zijn vaak mensen die amper een opleiding gehad hebben', weet Renate. 'Ze zijn net als wij onder het sovjetregime opgegroeid.' Het antiwesterse sentiment is er van jongs af aan ingepeperd, wil ze maar zeggen. Jana blikt terug naar haar schooltijd in Letland in het sovjettijdperk . 'Wat hadden wij te doen met die arme kapitalistische kindjes van veertien in Spanje die niet naar school konden omdat ze moesten werken voor hun geld.'
Nu lacht ze erom. Maar Jana beseft ook dat ze een hele cultuuromslag moest maken. Een omslag die ze kon maken vanwege haar kennis, haar achtergrond en haar opleiding die niet voor iedereen vanzelfsprekend zijn. Renate gunt al haar landgenoten deze omslag: 'Eigenlijk zou iedereen die op een of andere manier getraumatiseerd is geraakt hulp moeten krijgen.'
Heldenontvangst
Het inzicht van Europeanen die het sovjetregime hebben meegemaakt is een visie die de EU node mist. Van Nederland verwacht Renate dat het zijn grenzen openzet voor Oekraïners. Zoals Letland doet.
In de meeste landen in het Oosten van Europa krijgen gewond geraakte Oekraïense soldaten een heldenontvangst. Zo heeft de Letse overheid sinds het conflict op de spits werd gedreven, een budget uitgetrokken voor hun rehabilitatie en behandeling. Voor hen is een visum gratis.
De website van de IND meldt zeer toeschietelijk: ‘Voor onderdanen van landen waarmee de Europese Unie een overeenkomst heeft afgesloten, geldt een verlaagd tarief van €35,-’. 'Maar voor veel Oekraïeners is dat een half maandsalaris', weet Renate.
'In Europa zitten we toch allemaal in hetzelfde schuitje?'
De twee vrijwilligers vinden het moeilijk om te begrijpen dat Nederland zo’n andere opstelling heeft dan landen in het Oosten van Europa. Jana weet dat ook andere Baltische landen, maar ook Finland, Zweden en Polen de Oekraïense gewonden opvangt.
'In Europa zitten we toch allemaal in hetzelfde schuitje?' vindt Jana. 'Hoe kunnen we in de spiegel kijken als we onze broeders en zusters in de steek laten? Het is natuurlijk veel duurder om soldaten in Nederland op te vangen, vergeleken met Letland of Polen. Maar het zou een mooi ding zijn als Nederland een uitwisseling mogelijk zou maken. Laat medische studenten naar Nederland komen om ervaring op te doen, oppert Jana. In Nederland is het medische niveau stukken hoger. Maar het is niet alleen praktische ervaring die ze hier opdoen, het is vooral de levenswijze. Daarom zouden niet alleen medische studenten, maar ook anderen gemakkelijker kennis moeten kunnen maken met West-Europa. 'Als Europa wil dat andere landen hun democratie overnemen, dan moeten ze ook laten zien hoe het werkt', meent Renate.
Een trauma verwerkt niemand zonder liefde. En een totalitaire onderdrukking zet je pas aan de kant als je de vrede en de vrijheid geproefd hebt. 'Oekraïners moeten zien wat Europa is. Ze moeten ervaren wat vrijheid is. Wat onze mentaliteit inhoudt. Ze moeten voelen wat vrede is. Als je het nooit gekend hebt, weet je niet wat het betekent.'
© Marc van der Sterren
Lees ook: In Nederland gelden visumkosten zelfs voor oorlogshelden
Over Marc van der Sterren
Marc van der Sterren schrijft vooral over landbouw en buitenland. Check zijn website Farming Africa voor nieuws over landbouw in Afrika. Neem een abonnement op zijn artikelen in TPO Magazine en volg @Marc_vd_Sterren voor updates.
