Kantelende Amazone (5)
Het Amazonegebied is frontlijn in de strijd tegen klimaatverandering. “Climate control centre for the world”, noemde de Canadese rockzanger Bruce Cockburn het regenwoud in zijn song ‘If A Tree Falls’: “If a tree falls in the forest does anybody hear? Anybody hear the forest fall?”
Volgens sommigen zouden delen van de Amazone dicht bij zogenaamde kantelpunten (tipping points) zijn, waarbij een relatief kleine verandering voor een relatief groot en onomkeerbaar gevolg zorgt en het klimaat in een andere evenwichtssituatie terechtkomt. Er zijn ook tegengeluiden die zeggen dat de Amazone flexibeler is dan de kantelpuntprofeten prediken.
Ik ontmoette de Amerikaanse professor Philip Fearnside al eerder. Dat was in 2013. Ik was veldproducer (fixer) voor de aflevering over Manaus van het IKON TV-programma ‘Paul Rosenmöller en de strijd van Latijns-Amerika’. Titel van die aflevering: ‘Geloof in groei’.
Manaus kreeg als hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Amazonas in 1967 – het was de tijd van de dictatuur – de status van vrijhandelszone. Er ontstond zo in Manaus een gunstig economisch klimaat voor investeerders. Philips, Sony, Nokia, Siemens en andere hebben er fabrieken. Manaus is een van de rijkste steden van Brazilië. En een van de snelst groeiende. In vele opzichten.
De stad breidde zich tot voor enkele jaren vooral noordwaarts uit, maar sinds een kilometerslange brug de oevers van de Rio Negro – Negrorivier – met elkaar verbindt, worden ook aan de westkant van de rivier de contouren van een Groot-Manaus zichtbaar. Ontbossing en verstedelijking dreigen en daarmee de uitstoot van verontreinigde stoffen. Dit kan ingrijpende gevolgen hebben, voor lokale ecosystemen én voor de temperatuur- en klimaatontwikkeling in de wereld. Zo blijkt uit recente onderzoeken van het nationale onderzoeksinstituut INPA in Manaus in samenwerking met het Amerikaanse ministerie van Energie en het Duitse Max Planck Instituut voor Chemie. Meer hierover staat te lezen in mijn artikelen ‘Verandering regenproces Amazone bedreigt klimaat’ en ‘Braziliaanse wetenschappers vragen internationale actie tegen vernietiging Amazonewoud’.
Professor ‘cool’
Philip Fearnside, onderzoeker bij INPA, is een van de meest gepubliceerde wetenschappers over duurzame ontwikkeling én een van de belangrijkste experts in de wereld op het gebied van klimaatverandering. Hij stond onderaan de brug, op de westoever van de Negrorivier, toen hij in maart 2013 voor de IKON-camera zijn verhaal deed. Terwijl hij de vragen van Paul Rosenmöller beantwoordde, begon het te regenen. De wetenschapper ging echter onverstoorbaar door met zijn betoog over de onderwerpen die hem ter harte gaan, ontbossing, klimaatverandering, de impact van waterkrachtdammen, terwijl het water uit zijn enorme snor – zijn ‘beeldmerk’ – droop en hij steeds natter werd. Ik vond de klimaatprofessor ‘cool’ zoals hij daar stond en zich niet van zijn stuk liet brengen. Helaas hebben de opnamen nooit de Nederlandse televisie gehaald; en gelukkig vraagt hij er niet naar als ik hem weer ontmoet.
Miljoenen bomen verdronken en werden, rottend in het water, een bron van broeikasgassen
Philip Martin Fearnside, zoals hij voluit heet, werd geboren in Berkeley in Californië. Op 11-jarige leeftijd verhuisde hij met zijn familie naar Massachusetts. Daar viel hij voor de natuur. Sindsdien loopt hij als ‘duider’ van de gevaren voor ecosystemen altijd ver voor de troepen uit. Zo sprak hij al in 1968 – Fearnside was 21 en ranger in Glacier National Park in Montana – over de mogelijke opwarming van de aarde door de toename in de atmosfeer van CO2.
In zijn werk legt Philip Fearnside grote interesse aan de dag voor de menselijke ‘draagkracht’ in relatie tot de omgeving, het milieu. De term ‘draagkracht’ verwijst hier naar de aantallen waarmee een bevolking kan toenemen voordat de, in beginsel altijd durende, wederzijdse ondersteuning uit balans raakt en het systeem in elkaar klapt.
En dan zijn er de dammen. ‘Dam the Rivers, Damn the People. Development and Resistence in Amazonian Brazil’ was de titel van het boek waarmee de schrijfster Barbara J. Cummings in 1990 aandacht vroeg voor de bouw van enorme waterkrachtcentrales in het Amazonegebied en de daaruit voortvloeiende vernietiging van mens en natuur. ‘Dam the Rivers, Damn the People’ gaat over twee van de meest getroffen gebieden, de rivier Xingu in de deelstaat Para en Balbina in de deelstaat Amazonas. Beide spelen ook een rol in de wetenschappelijke loopbaan van Philip Fearnside. Hij wist al in 1975 – en was daarmee naar eigen zeggen de eerste – van de plannen voor de Belo Monte Dam in de benedenloop van de Xingu, een zijrivier van de Amazone, vertelde hij in februari 2016 in een interview met Sarah Bardeen van International Rivers: “Ik had een kaart die liet zien welk gebied onder water moest worden gezet… Maar het was tijdens de dictatuur, dus niemand kon iets zeggen of doen.” Fearnside liet het onderwerp noodgedwongen rusten; tot tien jaar later bij de bouw van de Balbina Dam, niet ver van zijn woonplaats Manaus.
De Balbina Dam werd tussen 1985 en 1989 gebouwd en zette bijna 3000 vierkante kilometer bos onder water. Miljoenen bomen verdronken en werden, rottend in het water, een bron van broeikasgassen, van CO2 en methaan. Het project veroorzaakte een immense, bewust georganiseerde ecologische ramp en beroofde op grote schaal inheemse volken, met name Waimiri-Atroari, van hun land. De dictatuur was voorbij en Philip Fearnside zweeg niet langer. Hij besloot tot een groot onderzoek naar de gevolgen van dit enorm dure en controversiële project. Zijn eerste publicatie over de uitstoot van broeikasgassen door de bouw van waterkrachtcentrales verscheen in 1995. Fearnside toonde hierin aan dat de emissies door de Balbina Dam hoger waren dan die van een elektriciteitscentrale die draait op fossiele brandstoffen. De waterkrachtindustrie was, zacht uitgedrukt, niet blij met het rapport. Er volgden in de loop der jaren vele pogingen, ook vanuit de Braziliaanse overheid, om het werk van Fearnside te dwarsbomen. Het mocht niet baten. De wetenschapper ging door en werd voor zijn werk regelmatig onderscheiden.
Oktober 1996 zag ik zelf de verwoesting door de Balbina Dam:
“Ik ben met een busje vanuit Manaus op weg naar het noorden, naar de deelstaat Roraima. De weg naar Boa Vista, hoofdstad van Roraima, doorsnijdt het reservaat van de Waimiri-Atroari en er zijn problemen tussen de indianen en een in het gebied werkzame mijnmaatschappij. Een dag eerder zijn er nog auto’s met stenen bekogeld. Links en rechts van de weg is water, levenloos. Boomstronken steken zwart verrot omhoog, als staken die van binnenuit dwars door de aardkorst zijn geslagen. Het troosteloze landschap, waarin zelfs geen vogel zich laat zien, dankt zijn doodsheid aan de Balbina Dam, op 146 kilometer van Manaus gebouwd in de Uatamá-rivier.”
Meer dan twintig jaar na mijn eerste confrontatie met de Balbina Dam oogt het gebied nog even desolaat, zo laten de foto’s van fotograaf Alberto César Araújo uit Manaus zien bij de onlangs door het onafhankelijke persbureau Amazônia Real georganiseerde fototentoonstelling ‘Amazônia | Os Extremos’ – ‘Amazônia | De Extremen’.
‘Amazônia | Os Extremos’ is “een waarschuwende expositie met foto’s en video’s over de vernietiging van het Amazonewoud door ontbossing en verbranding” (Amazônia Real). Een foto van de geblakerde stam van een verbrande castanheira-do-Pará (paranotenboom) roept de oude, apocalyptische profetie van Bob Dylans ‘A Hard Rain’s A-Gonna Fall’ uit 1962 op: “I saw a black branch with blood that kept drippin’.” Uit dezelfde song komt ook de regel: “I’ve stepped in the middle of seven sad forests.” Alsof de zanger voorzag wat jaren later het lot zou worden van de regenwouden bij de stuwdammen die opeenvolgende Braziliaanse regeringen, gedreven door machtshonger en – zo is inmiddels bekend – smeergeld, in de Amazone bouwden. Lees ook: ‘Vernietiging Amazone leidt tot extreme weerbeelden’.
Kantelpunt
Ik loop een van de rommelige, vaak wat donkere werkruimten binnen waar veel onderzoekers bij INPA hun werk doen. Het aureool van glamour wat om de Nederlandse Naturalis- en televisiebioloog Freek Vonk hangt is hier totaal afwezig. Wetenschap bij INPA, in het midden van het Amazone regenwoud, is gewoon hard werken; vaak gefrustreerd door een slecht werkend internet of uitvallende elektriciteit. Dat geldt ook voor Philip Fearnside. Niet dat het hem iets uitmaakt. IJdelheid is hem vreemd. En aan plichtplegingen doet hij niet. We hebben elkaar eerder ontmoet.
Hoe kun je een complex iets als het Amazone ecosysteem aan een groot publiek uitleggen? Mensen vragen mij: Waarom de Amazone? Alle aandacht gaat momenteel uit naar de Noordpool.
Fearnside: “De Noordpool is ook belangrijk. En de Amazone is belangrijk. Laten we beginnen met het klimaat. De aarde warmt op en dat hangt samen met de uitstoot van broeikasgassen. Het Amazonegebied bevat veel koolstof, in de bomen in het woud en ook in de grond. Wanneer die wordt uitgestoten in de atmosfeer levert dat een grote bijdrage aan de opwarming van de aarde. Dat kan gebeuren door het bewust kappen van bomen, door ontbossing, maar ook doordat het woud sterft door bosbranden, droogtes enzovoort. De koolstof in de grond komt vrij als het woud wordt neergehaald voor veeteelt. Het woud biedt echter ook de mogelijkheid, door de koolstof niet uit te stoten, om de opwarming van de aarde te controleren. Het is niet genoeg om het probleem helemaal op te lossen, maar wel een belangrijk deel. En dan zijn er die andere invloeden. Zoals regenval. Het Amazonewoud is enorm belangrijk voor de kringloop van water. Het transport van water en het uiteindelijke regenen zijn heel belangrijk voor de rest van Brazilië, inclusief São Paulo en buurlanden als Argentinië en Paraguay. Dát heeft dan wel geen invloed op het weer in Nederland, tenminste niet erg veel, maar de wereldwijde opwarming heeft dat wel; die is van invloed op heel de wereld.”
Oké, duidelijk. Maar de les gaat alweer verder:
“De opwarming van de aarde door de uitstoot van gassen bestaat uit twee delen. Het een heeft te maken met wat moedwillig wordt uitgestoten, bijvoorbeeld door ontbossing. Het ander met wat er gebeurt door klimaatverandering zelf, de cirkel van positieve feedback. Door klimaatverandering wordt het warmer, vervolgens neemt het aantal droogtes toe en doden branden meer bomen, en het uiteindelijk resultaat van dat alles is nog meer uitstoot. Een sneeuwbaleffect dus. En dat is erg gevaarlijk, omdat het niet iets is waarover de mensheid kan beslissen het niet te doen. Bij ontbossing is er de keuzemogelijkheid om het achterwege te laten, om niet te ontbossen. Ook bij de verbranding van fossiele brandstoffen is er die keuze – het is bekend dat het bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Maar de uitstoot kan dus ook een andere, niet opzettelijke oorzaak hebben, zoals in het Noordpoolgebied waar het ijs smelt en grote hoeveelheden koolstof vrijkomen en methaanbellen opborrelen in de Arctische Oceaan. Dat alles samen, al die stervende gebieden die koolstof uitstoten die niet gerelateerd is aan ontbossing, het smeltende ijs in de Arctic en al die andere dingen: de opbrengst daarvan is meer dan wat de mensheid bewust uitstoot. Verder kan er ook nog het ‘runaway greenhouse effect’ ontstaan, waarbij het hele mechanisme oncontroleerbaar wordt en zijn eigen gang gaat. Het wordt dan warmer en warmer en de mensheid kan dat proces niet stoppen. Dat gevaar loert, zolang er geen technologie is om koolstof op te slaan. Aan dat laatste wordt weliswaar door veel mensen hard gewerkt, maar het is niet duidelijk of dat tot een mogelijkheid leidt waarmee het probleem wordt opgelost. Het blijft dus altijd op de achtergrond spelen. Amazônia heeft in dat alles een sleutelrol, door de enorme opslag van koolstof.”
Het is niet hetzelfde als een kantelpunt? Of wel?
“Het is een soort kantelpunt. Er zijn vele kantelpunten. Het kantelpunt in de Amazone komt er als er zoveel wordt ontbost dat het effect heeft op de rest van het woud. Het transport van water wordt dan verstoord en dat heeft invloed op de regenval die nodig is om het woud overeind te houden enzovoort. Dat is een kantelpunt waarover we ons hier zorgen maken.”
Sommigen beweren dat de Amazone dichtbij een kantelpunt is. Anderen zeggen dat de Amazone veel flexibeler is dan vaak wordt aangenomen.
“Daarover is de laatste twintig jaar veel debat. Je weet waarschijnlijk dat het Hadley Centre in Engeland in 2000 met een klimaatsimulatie kwam waarin het Amazonewoud in 2080 door klimaatverandering totaal zou zijn verdwenen. Dat computermodel is verbeterd. De data zijn verbeterd. Het is nu minder catastrofaal. Het model uit 2000 hanteerde twee maal het CO2 niveau van het preïndustriële tijdperk als voldoende om het Amazonewoud te doen verdwijnen. Nu is daar vier keer die hoeveelheid voor nodig. Minder drastisch dus. In 2013 kwam dezelfde groep met een nieuw model waarin de Amazone zelfs overleeft met vier keer die hoeveelheid CO2. Dat maakt het eerste model overigens niet nutteloos of overbodig. De rapporten zijn daar erg duidelijk over.”
Woudwurger
Er zijn dus deze verschillend omgerekende visies, waarin er bij de een op een bepaald punt een catastrofaal verdwijnen van de Amazone plaatsvindt terwijl het gebied bij het andere model alles overleeft.
“Het belangrijkste verschil is dat dit nieuwe model het effect van CO2 bemesting meeneemt. Met meer CO2 in de lucht maken planten efficiënter gebruik van fotosynthese en sluiten de stomata (huidmondjes – CCE) van de bladeren waardoor ze minder water verliezen. Bomen kunnen zo met minder water overleven en zijn met die strategie ook tegen meer bestand. In het nieuwe model is dat meegenomen. Het probleem is alleen dat de negatieve dingen níet allemaal zijn meegenomen. De positieve kanten van de aanwezigheid van meer CO2 in de lucht zijn meegenomen, maar niet de factoren aan de andere kant die schade aan het woud toebrengen. En die zijn er, verschillende. Een ervan is lianen. Die profiteren meer van de CO2 dan de bomen. Hun aanwezigheid in het woud neemt toe.”
En dat betekent…
“Toenemende lianengroei is een wereldwijd verschijnsel. In Panama, in Maleisië, groeien er in het tropisch woud steeds meer lianen. De verklaring is dat er meer CO2 in de atmosfeer is dan 20, 30 jaar geleden. En als dat doorgaat, zullen de veranderingen toenemen. Een ander aspect is dat lianen het heel goed doen bij droogte. De Amazone kent veel verschillende klimaten. Sommige delen zijn droger, anderen natter. In droge gebieden, zoals bijvoorbeeld de staat Maranhão, zijn veel meer lianen dan rondom Manaus. Lianengroei kan toenemen door de opwarming, als er ook in de Amazone meer droge gebieden komen. Iets soortgelijks gebeurt in de randgebieden van het woud. Hier in de buurt, bij een project ten noorden van Manaus – je hebt gehoord van het project The Biological Dynamics of Forest Fragments Project – groeien aan de randen van het woud veel meer lianen dan in het binnenste deel en dat neemt alleen maar toe, met veel dode bomen als gevolg. Ook daarvan zou je verwachten dat ervoor wordt gewaarschuwd, maar het is niet terug te vinden in het computermodel.”
Het woud wordt letterlijk gewurgd?
“Ja. Weer een ander aspect zijn de bosbranden. Erg belangrijk, maar ook niet in het model opgenomen. Meer droogtes betekent meer bosbranden. Waar meer mensen zijn, neemt het aantal bosbranden toe. Ze komen veel frequenter voor dan in het verleden. De verwachting is dat dit doorgaat. De branden vermoorden de bomen, onafhankelijk van of er wel of geen CO2 in de lucht is. Al deze negatieve ontwikkelingen bedreigen het woud in relatie tot klimaatverandering, ook al laat dit nieuwe model dat niet zien. Er is dus echt wel reden de emissies te verminderen. Uitgaande van de enorme opslag van koolstof in de Amazone en wat er gebeurt als die vrijkomt betekent dat dit scenario negeren het een stuk moeilijker maakt om de opwarming van de wereld te controleren.”
Klimaatmodellen waaruit de negatieve elementen zijn weggelaten: dat geeft munitie aan de ontkenners..
“Ja, en dat is een probleem. Men had accurater kunnen zijn; dat is een prioriteit.”
Het is een complex systeem. Zoveel verschillende gebieden in de Amazone, zoveel verschillende klimaten. Het moet een enorme opgave zijn om volledig te begrijpen hoe alles werkt.
“Dat is geen excuus om niet alles te doen wat mogelijk is. En dat gebeurt steeds. Het excuus luidt dat het te gecompliceerd is, dat er geen geld is, tot aan mensen die zelfs ontkennen dat het een probleem is.”
Hoe belangrijk is de bodem in het hele koolstofverhaal?
“De bodem bevat meer koolstof dan de eigenlijke bomen. Veel daarvan in vormen die niet gemakkelijk als CO2 worden uitgestoten: ze zijn stabieler. Als de grond opwarmt door klimaatverandering, komt veel van die koolstof er als CO2 uit. Dat is deel van het probleem dat buiten het bereik van menselijke controle valt. Het is niet meegenomen in de berekeningen over wat er moet worden gedaan om de opwarming van de aarde af te remmen. Met het Akkoord van Parijs is overeengekomen de opwarming van de aarde ruim onder de twee graden te houden. Vijf graden in vergelijking met het pre-industriële tijdperk. Om dat te bereiken moet in berekeningen alles worden meegenomen en alle uitstoot in de atmosfeer gecompenseerd, dus niet alleen dat wat bewust wordt uitgestoten door ontbossing en de verbranding van fossiele brandstoffen, de zaken uit het Kyoto Protocol. Al die andere elementen, bosbranden, het smeltende ijs in de Arctic, al die uitstoot van gassen moet worden meegeteld, wil men in staat zijn het totaal te controleren; want dat alles samen beïnvloedt de temperatuur. Het is geen kwestie van wiens fout het is dat dit alles de lucht in gaat. Het betekent gewoon dat men moet weten hoeveel er eigenlijk wordt uitgestoten. Want als die kennis er niet is, of die wordt gewoon op nul bepaald, en landen sluiten overeenkomsten waarin staat hoeveel ieder land moet doen om zijn eigen uitstoot te verminderen, dan is dat niet genoeg om de opwarming van de aarde echt te controleren. Al deze getallen moeten worden gekend en meegenomen, inclusief wat wordt uitgestoten in de Amazone.”
Wat betekent het Akkoord van Parijs voor jou?
“Het is erg belangrijk. Het moet ervoor zorgen dat de gestelde temperatuurgrens wordt gerespecteerd en niet overschreden, omdat dat erg belangrijk is voor het ecosysteem van de Amazone en voor al die landen, al die eilanden die anders van de kaart zullen verdwijnen. En dus moeten al die andere emissies worden bepaald en deel uitmaken van de overeenkomst.
Het is ook belangrijk te weten wat er in de komende decennia gaat gebeuren. Bij de klimaatconferentie Eco 92 in Rio was de stabilisering van de concentraties broeikasgassen het criterium. Een proces van stabilisering kan echter eeuwen in beslag nemen. Voor het actuele doel, de temperatuur niet boven de twee graden te laten stijgen, is belangrijk wat er in de komende decennia gebeurt, niet over vijftig of tachtig jaar. Dan kunnen we die grens al zijn gepasseerd. Het verandert veel in hoe we moeten vechten tegen opwarming van de wereld. En dat is erg belangrijk voor de Amazone.”
Ethische kwestie
Je noemde het al: methaan.
“Methaan is een van de zaken die veel belangrijker wordt dan het nu al is. Methaan wordt uitgestoten door draslanden en stuwmeren. Brazilië heeft grote plannen voor de bouw van waterkrachtcentrales en dat levert een significante hoeveelheid methaan op. Vooral in het eerste jaar dat het stuwmeer wordt gecreëerd. Dat heeft twee belangrijke oorzaken. Ten eerste wordt het effect van het eerste jaar van de uitstoot niet over een eeuw of zo verspreid, zoals bijvoorbeeld met fossiele brandstoffen gebeurt. Met een dam komt alles meteen eruit – niet alles, maar het merendeel. Dat betekent dat meteen duidelijk is wat het doet met betrekking tot de opwarming van de aarde. Het verbranden van fossiele grondstoffen levert een uitstoot op van bijna helemaal puur CO2. Vergeleken met methaan heeft CO2 een meer ‘milde’ impact op de opwarming van de aarde, die wordt verspreid over ongeveer een eeuw. De impact van methaan is erg intens, maar duurt minder lang. De gemiddelde levensduur van een methaanmolecuul is volgens het laatste ICCP (‘Intergovernmental Panel on Climate Change’ van de Verenigde Naties – CCE) rapport 12,4 jaar, die van CO2 tien keer langer, afhankelijk van het scenario. Dat is één aspect. Dan nummer twee: Methaan is tweehonderd keer krachtiger dan CO2 in het ‘blokkeren’ van de warmtestraling. Het effect is sterker maar het duurt minder lang. Kijken we over een tijdspanne van honderd jaar naar een ton CO2 en een ton methaan, dan is volgens het ICCP rapport een ton methaan 34 keer zo krachtig als een ton CO2. Dat is inclusief de feedbacks tussen het klimaat en de biosfeer, wat de diplomaten er het liefst buiten houden. Als dat laatste niet meetelt, dan is het getal 28 in plaats van 34.
“De wereld exporteert de gevolgen van het eigen consumptiepatroon naar de Amazone”
“Verder speelt dat het geen wetenschappelijke kwestie is, of je de vergelijking op basis van honderd of twintig jaar maakt, maar een ethische, politieke kwestie. Wil je echter voldoen aan het Akkoord van Parijs en de wereldwijde opwarming in de hand houden, dan telt wat er de komende twintig jaar gebeurt, niet de komende honderd jaar.
Kijken we naar de komende twintig jaar, inclusief de feedback, dan heeft elke ton methaan een impact van 86 ton CO2. Dat is een enorme hoeveelheid, vergeleken met bijvoorbeeld wat er staat in het Kyoto Protocol dat als conversie het getal 21 hanteert. Dat is dus vier keer meer dan wat mensen zelf uitstoten. En het maakt een enorm verschil voor beslissingen die de Amazone betreffen, zoals de vele Braziliaanse plannen voor de bouw van dammen. Waterkrachtcentrales in de tropen veroorzaken meer methaanuitstoot dan in andere delen van de wereld. De meeste plannen voor dat soort dammen zijn bestemd voor tropische gebieden. In de rest van de wereld zijn alle daarvoor geschikte plaatsen al gebruikt. De bevolking in bijvoorbeeld Europa zou de impact van het onder water zetten van grote gebieden ook niet accepteren. Dus worden dat soort projecten verplaatst naar gebieden als de Amazone. De grote menselijke impact die dat heeft, voor inheemse volken, voor de lokale bevolking, maar ook in relatie tot ontbossing en de opwarming van de aarde, moet mede het debat bepalen.”
De regering zal zeggen: We willen economische ontwikkeling.
“Dat is iets uit het verleden. Brazilië exporteert veel elektriciteit, in de vorm van electro-intensieve handelswaren. Dat levert in Brazilië zelf heel weinig banen op. De voordelen gaan naar andere landen en de impact is hier. De rest van de wereld exporteert de gevolgen van het eigen consumptiepatroon naar plaatsen als de Amazone. Het is een erg onrechtvaardig systeem in termen van economische ontwikkeling. Natuurlijk heeft Brazilië elektriciteit nodig, ook zonder export zoals nu gebeurt. Er zijn echter zoveel meer mogelijkheden dan dammen bouwen om het energieprobleem in het land op te lossen. Op de eerste plaats leveren dammen geen goedkope elektriciteit. Ze worden gepromoot als de goedkoopste optie. Maar dammen kosten altijd meer dan gedacht op het moment dat de beslissing tot de bouw wordt genomen. Onderzoeken wijzen uit dat dit geen uitzondering is maar zo ongeveer regel, in de hele wereld. Hier in Brazilië bijvoorbeeld kost de Belo Monte Dam bijna twee keer zoveel als eerst geraamd. En het duurt veel langer om ze te bouwen dan verwacht. Geen goedkope energie dus. Brazilië heeft grotere mogelijkheden dan fossiele of nucleaire brandstoffen of waterkracht. Er is een enorme kustlijn die kan worden gebruikt voor windenergie. Er is een continent vol aardschollen, met watermassa’s onder de aarde. Berekeningen tonen aan dat daar genoeg potentieel aan energie (aard- en bodemwarmte – CCE) is voor heel Brazilië. En er zijn veel mogelijkheden voor zonne-energie. Het noordoosten van Brazilië heeft veel zonlicht en veel niet al teveel gebruikt land, met weinig veeteelt, dat kan worden gebruikt voor zonne-energie. Maar geen van deze mogelijkheden heeft de aandacht die waterkracht heeft. In januari 2016 trok de toenmalige regering zelfs alle regelingen voor hernieuwbare energiebronnen anders dan waterkracht in.”
En dan is er de verspilling van energie.
“Brazilië heeft een grote mogelijkheid om efficiënter met energie om te gaan. Zo wordt vijf procent van alle elektriciteit gebruikt voor elektrische douches en om badwater te verwarmen. Het is een van de weinige landen in de wereld die dat doet. Dat is ongelooflijk inefficiënt. Je kunt water direct verwarmen met de zon, daar is geen elektriciteit bij nodig. Telkens als het een wordt omgezet naar het ander, is er veel verlies. Sinds Brazilië’s plannen voor klimaatverandering in 2008 is het geen officieel beleid iets te doen aan de elektrische douches. Niets hebben ze eraan gedaan. Ze bouwen meer en meer dammen. En dan is er het corruptieschandaal. Inmiddels is het publiekelijk bekend dat de laatste twee presidentsverkiezingen zijn gefinancierd met geld van Belo Monte. Een ander bewijs dat het niet de goedkoopste manier is om elektriciteit te genereren.”
Gaan mensen in relatie tot het klimaat tot hun zinnen komen, of is het al te laat?
“Ik denk dat het gevaarlijk is om te zeggen dat het te laat is. Dat is erg fatalistisch. Maar die tendens is er. Praten over klimaatverandering is ook praten over de problemen van de Amazone. Dan lamenteren mensen: Oh, het woud gaat sterven. Maar, zeggen ze vervolgens, de opwarming van de aarde gaat toch door. En dan doen ze er niets aan en richten zich op iets anders. Aan de andere kant zijn er mensen die te optimistisch blijven en zeggen dat alles maar voor zichzelf moet zorgen, alles is onder controle en er komt gewoon een andere wereld. Een andere wereld? Het is gewoon belangrijk gefocust te blijven op acties.”
Zie je voor de komende jaren een verandering in gedrag? Veel populistische politici, inclusief de president van de VS, ontkennen de klimaatproblematiek of zeggen dat er niets aan te doen is.
“Het is gevaarlijk, maar je kunt niet opgeven.”
Hoe zou wetenschap met het publiek moeten communiceren?
“Internet, televisie. Het is erg belangrijk dat er mensen zijn die weten hoe met die vormen van communicatie om te gaan.”
