Kantelende Amazone (2)
Het Amazonegebied is frontlijn in de strijd tegen klimaatverandering. “Climate control centre for the world”, noemde de Canadese rockzanger Bruce Cockburn het regenwoud in zijn song ‘If A Tree Falls’: “If a tree falls in the forest does anybody hear? Anybody hear the forest fall?”
Volgens sommigen zouden delen van de Amazone dicht bij zogenaamde kantelpunten (tipping points) zijn, waarbij een relatief kleine verandering voor een relatief groot en onomkeerbaar gevolg zorgt en het klimaat in een andere evenwichtssituatie terechtkomt. Er zijn ook tegengeluiden die zeggen dat de Amazone flexibeler is dan de kantelpuntprofeten prediken.
Door klimaatverandering zullen wij in Nederland vaker te maken krijgen met meer neerslag- en droogteperiodes. Dat is althans de verwachting van veel wetenschappers.
Wolken uit de tropen spelen daarbij een belangrijke rol. Als de omstandigheden in tropische gebieden veranderen, dan heeft dat invloed op het weer, daar en elders. En dat lijkt nu te gebeuren. Het Amazonegebied, waar zich 30 procent van alle tropische regenwouden bevindt, is daarbij cruciaal. Ontbossing, de verbranding van biomassa en de economische ontwikkeling maken dat de samenstelling van de atmosfeer in hoog tempo verandert.
De gevolgen voor het klimaat variëren van minder neerslag en hogere temperaturen tot hevige regenval en zware stormen. In het Amazonegebied zelf is dit al enige tijd zichtbaar. Extreme weersomstandigheden leidden er de laatste jaren tot grote droogtes, maar ook tot periodes van overstromingen.
In Manaus, metropool in het regenwoud en hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Amazonas, werd onlangs de reizende fototentoonstelling ‘Amazônia | Os Extremos’ – ‘Amazônia | De Extremen’ geopend. De expositie toont op indringende wijze de recente veranderingen in het Amazonegebied. ‘Amazônia | Os Extremos’ is een initiatief van het onafhankelijke, in Manaus gevestigde persbureau Amazônia Real. Curator van de expositie is de fotoredacteur van Amazônia Real, Alberto César Araújo.
‘Amazônia | Os Extremos’ is “een waarschuwende expositie met foto’s en video’s over de vernietiging van het Amazonewoud door ontbossing en verbranding” (Amazônia Real). Een foto van de geblakerde stam van een verbrande castanheira-do-Pará (paranotenboom) roept de oude, apocalyptische profetie van Bob Dylans ‘A Hard Rain’s A-Gonna Fall’ uit 1962 op: “I saw a black branch with blood that kept drippin’.” Uit dezelfde song komt ook de regel: “I’ve stepped in the middle of seven sad forests.” Alsof de zanger voorzag wat jaren later het lot zou worden van de regenwouden bij de waterkrachtdammen die opeenvolgende Braziliaanse regeringen, gedreven door machtshonger en – zo is inmiddels bekend – smeergeld, in de Amazone bouwden.
“Boomstronken steken zwart verrot omhoog, als staken die van binnenuit dwars door de aardkorst zijn geslagen”
Oktober 1996 zag ik voor het eerst de ecologische verwoesting die de bouw van een stuwdam in het Amazonegebied kan aanrichten. En de gevolgen ervan op het sociaal-culturele leven ter plaatse:
“Ik ben met een busje vanuit Manaus op weg naar het noorden, naar de deelstaat Roraima. De weg naar Boa Vista, hoofdstad van Roraima, doorsnijdt het reservaat van de Waimiri-Atroari en er zijn problemen tussen de indianen en een in het gebied werkzame mijnmaatschappij. Een dag eerder zijn er nog auto’s met stenen bekogeld. Links en rechts van de weg is water, levenloos. Boomstronken steken zwart verrot omhoog, als staken die van binnenuit dwars door de aardkorst zijn geslagen. Het troosteloze landschap, waarin zelfs geen vogel zich laat zien, dankt zijn doodsheid aan de Balbina Dam, op 146 kilometer van Manaus gebouwd in de Uatamá-rivier.
Ten behoeve van de dam werd een stuwmeer gecreëerd dat een enorm groot gebied onder water heeft gezet. Juist dat gebied was bedekt met regenwoud dat, in tegenstelling tot de lager gelegen vloedbossen, niet geschikt was om onder water te staan. Door het rottingsproces kwamen er grote hoeveelheden methaan vrij en trad er verzuring op. Het gevolg was een ecologische ramp waarvan met name de Waimiri-Atroari het slachtoffer werden.”
Meer dan twintig jaar na mijn eerste confrontatie met de Balbina Dam oogt het gebied nog even desolaat, zo laat ‘Amazônia | Os Extremos’ zien: “I’ve stepped in the middle of seven sad forests.”
Onder de exposanten die aan ‘Amazônia | Os Extremos’ meewerkten zijn fotografen uit de Braziliaanse staten Amazonas, Acre, Roraima, Rondônia, Pará en Maranhão. Raphael Alves uit Manaus is een van hen. Deze 34-jarige fotograaf werd twee keer genomineerd voor de Joop Swart Masterclass van World Press Photo en won nationale en internationale prijzen. In 2014 behaalde zijn essay ‘Imprecise Boundaries’ de eerste plaats in de internationale Leica X Photo Contest. ‘Imprecise Boundaries’ laat in kleurrijke beelden de Reconcavo Baiano regio in het Noordoosten van Brazilië zien, de mensen en hun manier van leven.
De mensen die hij tegenkomt en wat hij van hen kan leren is een terugkerend thema in het werk van Raphael Alves. Zo ook in ‘Amazônia | Os Extremos’. De fotograaf heeft niet gekozen voor beelden van ontbossing en ellende, niet voor kleurrijke foto’s van traditionele inheemse volken. De indringende, vaak korrelige, op zwart-wit film geschoten beelden zijn uit ‘Quando as águas’ – ‘When the waters’, een fotoverhaal dat Raphael Alves in 2013 maakte over het dagelijkse leven van oevergemeenschappen in tijden van extreme droogte en overstromingen.
“Zoals een voetafdruk in de bedding van een rivier bij de volgende overstroming verdwijnt, zo kunnen wij verdwijnen als wij doorgaan met ons op een roofzuchtige wijze te verhouden tot de natuur”
Raphael Alves wil met zijn foto’s niet zozeer een boodschap uitdragen als wel vragen stellen en toeschouwers uitdagen, zei hij tegen Amazônia Real naar aanleiding van zijn bijdragen aan ‘Amazônia | Os Extremos’. Alves: “De relatie tussen mens, natuur en stedelijke ruimte is in mijn werk altijd aanwezig. De beelden van droogte en overstromingen laten zien dat wij alles wat we van ons werpen ook weer terugkrijgen. Zoals het afval dat in de rivier wordt gedumpt bij hoge waterstanden weer in de straten en huizen van Manaus terugspoelt. Wat wij de natuur aandoen krijgen we uiteindelijk allemaal weer terug. Maar niet uit wraak. Veel mensen realiseren zich gewoon niet dat de stedelijke ruimte waarin zij leven en elk individu deel uitmaken van de natuur. Ik zie die relatie als een dynamiek die twee richtingen uitgaat. Bij de extremen zoals we die nu meemaken – de grote overstromingen en ernstige droogtes – wijst de oorzakelijke factor altijd naar de mens. Maar zoals een voetafdruk in de bedding van een rivier een stempel is die bij de volgende overstroming verdwijnt, zo kunnen wij verdwijnen als wij doorgaan met ons op een roofzuchtige en niet-symbiotische wijze te verhouden tot de natuur.”
In ‘Astounding Differences’ – ‘Verbijsterende Verschillen’, het essay dat Raphael Alves als inleiding bij ‘When the waters’ schreef, lezen we dat het 56 jaar heeft geduurd voordat de tot dan gemeten hoogste waterstand van de Rio Negro (zijrivier van de Amazone) tijdens een overstromingsseizoen werd gebroken: 29,69 meter in 1953 en 29,71 meter in 2009. De hoge waterstand veroorzaakte in en rond Manaus veel problemen: oeverbewoners hadden te kampen met overstromingen; het verkeer in de ondergelopen straten moest worden aangepast; winkels stonden onder water; en ziekten verspreidden zich doordat het rioleringssysteem in het centrum van de stad overstroomde.
Na de wateroverlast van 2009 dacht men dat het zeker wéér een halve eeuw zou duren voordat het water van de rivier een dergelijke hoge stand zou bereiken. Het pakte anders uit. In 2012 bereikte het water van de Rio Negro een hoogte van 29,97 meter en alle ellende van de overstromingen van 2009 keerde terug in Manaus, een stad met inmiddels meer dan twee miljoen inwoners.
“Ziekten verspreidden zich doordat het rioleringssysteem in het centrum van de stad overstroomde”
Ik was in Amazonas, in 2012, voor een reportage voor het tijdschrift Down To Earth van Milieudefensie, over het toenemende geweld tegen activisten die zich inzetten voor het behoud van de Amazone:
“Samen met collega Luiz Vasconcelos uit Manaus rij ik naar Manacapuru, om daar de wateroverlast te fotograferen. Overstromingen zijn in dit deel van de wereld geen uitzondering. Ze komen ieder jaar weer en dragen bij aan de grote biodiversiteit van het ecosysteem. Dit jaar staat het water net als in 2009 extreem hoog. Klimaatverandering? Het natuurverschijnsel La Niña? Wie zal het zeggen. Een combinatie van beide lijkt het meest waarschijnlijk.
We rijden over de drieënhalve kilometer lange brug die sinds kort de beide oevers van de Rio Negro met elkaar verbindt. Er was veel kritiek op de bouw, vanwege de torenhoge kosten en omdat de brug het achterliggende natuurgebied openlegt, dat zo gemakkelijk toegankelijk wordt voor illegale houtkap en andere criminele activiteiten. De drugssmokkel vaart er in ieder geval wel bij. Controle is er nauwelijks.
In Manacapuru staan veel straten blank. Een man klaagt over de muggen, de stank, de overheid die het laat afweten. In het water voor de ingang van het gesloten gemeentekantoor spelen kinderen. Enkele dagen later, op de dag dat ik vertrek, bereikt het water in de Rio Negro een historische hoogte en laat mijn camera het in de stromende regen afweten. Uit de kraan komt echter geen druppel water”.
Een jaar later, in 2013, bereikte de waterstand in de Rio Negro een hoogte van 29,33 meter. Hoewel de records van 2012 en 2009 hiermee niet werden verbroken, is de overstroming van 2013 de achtste meest hevige ooit geregistreerd, en laat daarmee een stijgende frequentie in het aantal grote overstromingen zien.
Met de droge seizoenen is hetzelfde aan de hand. In het stroomgebied van de Rio Negro werd de recorddroogte van 1964, toen het water tot 13,64 meter daalde, pas overtroffen in 2010, met een centimeter naar 13,63 meter. De droogte die de Amazone in 2010 trof beperkte zich echter niet tot het gebied van de Rio Negro alleen. Het was de ergste droogte in 100 jaar, volgens een studie in het tijdschrift Science, gepubliceerd door onderzoekers van IPAM (instituut voor milieuonderzoek in het Amazonegebied) en de Universiteit van Leeds, Groot-Brittannië. Eerder, in 2005 was de regio al getroffen door een grote droogte en die werd tóén beschouwd als – op dat moment – de grootste in een eeuw tijd.
“Twee gebeurtenissen van deze omvang zo dicht na elkaar is zeer ongebruikelijk, maar helaas in overeenstemming met klimaatmodellen die de toekomst voor de Amazone als problematisch voorspellen,” citeert Raphael Alves in ‘Astounding Differences’ Simon Lewis, onderzoeksleider en geograaf bij de Universiteit van Leeds. Lewis: “Als dit vaker gebeurt, kan het Amazone regenwoud op een punt belanden dat zijn waardevolle rol bij de opname van koolstof en het tegengaan van klimaatverandering omkeert en het een belangrijke bron wordt van de uitstoot van broeikasgassen, en zo bijdraagt aan het versnellen van de wereldwijde opwarming.”
“De resterende bossen in het oosten van de Amazone branden momenteel vaker dan ooit, een aanwijzing voor de perverse, zichzelf versterkende cyclus van klimaat-aangedreven vernietiging”
Hetzelfde zegt ook de eveneens door Alves aangehaalde Antônio Donato Nobre, een wetenschapper die werkt voor INPE (Nationaal Instituut voor Ruimte Onderzoek) en die enkele jaren terug wereldwijd media-aandacht kreeg voor zijn rapport over ‘Vliegende Rivieren’. Nobre woont en werkt in het Amazone regenwoud en zei eerder in het Braziliaanse tijdschrift Veja (2011): “Ik vertrouw op de mechanismen van zelfregulering van het bos, maar ik ben het niet oneens met de onderzoekers over het belang van de ontdekking dat er een verband is tussen stedelijke veranderingen en de waterkringloop. Net als het menselijk lichaam hebben ook ecosystemen hun limieten – en die van het Amazone regenwoud komen steeds dichterbij.”
Kantelpunten dus; in de Amazone? Ik vraag het Antônio Nobre zelf. “Yep Cornell, dat klopt en wordt ook bevestigd door wetenschappelijke observatie. Remote sensing en veldstudies hebben aangetoond dat delen van de resterende bossen in het oosten van de Amazone momenteel vaker branden dan ooit, een aanwijzing voor de perverse, zichzelf versterkende cyclus van klimaat-aangedreven vernietiging.”
De uitspraak van Nobre is er een waarmee je een aflevering van een serie over de ‘Kantelende Amazone’ kunt eindigen. Het is een soort knockout. Wordt vervolgd. Dat was ik eerst ook van plan. Tot ik nog eens de foto’s van Raphael Alves bij ‘Amazônia | Os Extremos’ bekeek. Naast de vijf uit ‘When the waters’ is er ook een uit een nieuwere serie van de fotograaf opgenomen: ‘Riversick’. We zien een jongen, tenminste zijn handen, die vanuit het water van de Rio Negro op een verlaten veerboot klimt.
De beelden uit ‘When the waters’ laten duidelijk de interactie tussen de mens en zijn natuurlijke omgeving zien. En wat er kan gebeuren als het evenwicht wordt verstoord. Zoals nu in veel opzichten in het bos en in grote delen van Amazonia aan de hand is.
Maar ‘Riversick’… de titel refereert aan het Engelse homesick en spreekt van heimwee, van verlangen naar hoe het was… of hoe het zou moeten zijn… dat er hoop is… altijd. Is dat de reden voor deze foto op de tentoonstelling? Dat, naast de beelden van vernietiging en ellende, hoe verschrikkelijk de werkelijkheid ook is, er altijd hoop blijft… en dat die niet moet worden opgegeven? Ik vraag het Raphael. “Dat is hoe ik mij voel. Ik geloof er nog steeds in dat Manaus uit het duister opstaat… ik denk dat iedereen hier daar op een of andere manier in wil geloven.”
Wordt vervolgd.
Ik sprak voor dit artikel met de fotografen Alberto César Araújo en Raphael Alves, beiden uit Manaus, en met senior onderzoeker Antônio Donato Nobre (Instituto Nacional de Pesquisas da Amazônia, Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais). Verder raadpleegde ik het essay ‘Astounding Differences’ van Raphael Alves, alsmede persagentschap Amazônia Real.
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Matchingfonds van De Coöperatie, een initiatief voor freelance journalisten.
