Treedt direct na de dood kleurverandering op?
Ja. De paarskleurige lijkvlekken (livor mortis) ontstaan doordat het bloed naar de laagst gelegen plekken zakt: rug, billen en kuiten als iemand liggend op zijn rug is overleden. Na een tot drie dagen verschijnt er ook een groenachtige vlek op het abdomen. Vanaf de derde tot vijfde dag na overlijden breidt deze groenachtige vlek zich uit over het grootste deel van de romp. Vanaf de veertiende tot de vierentwintigste dag na overlijden neemt het hele lichaam een geel-groenachtige kleur aan. Ook de extremiteiten kunnen verkleuren. Geraerts: ‘Dat gebeurt soms ook al voor het overlijden: de welbekende blauwe nagels. De oorzaak is een verminderde zuurstofvoorziening.’
Blijven haar en nagels doorgroeien na de dood?
Na de dood kunnen nagels en haren niet meer groeien: daarvoor is bloed en zuurstof nodig. Na de dood is er geen circulatie meer. Soms lijkt het wel alsof haar doorgroeit: de huid droogt wat in, het gezicht valt in en haartjes steken dan verder boven het huidoppervlak uit. Datzelfde geldt voor de nagels. Duw je de huid onder je nagels iets naar achter, dan lijkt je nagel ook langer. Het is dus in feite een optische illusie.
Moet je katheters en sondes direct na het overlijden verwijderen?
De Nederlandse overledeneverzorger Marloes Dol adviseert om dit niet te doen. ‘Wij zeggen juist: alles laten zitten, omdat het bloed na de dood niet meer stolt. Een katheter verwijderen lijkt soms in eerste instantie goed te gaan, maar het kan gebeuren dat een overledene al in zijn nette kleren ligt en er alsnog twee of drie liter bloed uit het lichaam stroomt. Laat het verwijderen van dit soort lijnen over aan overledeneverzorgers. Die kunnen vervolgens de infuusgaatjes en andere openingen dichtlijmen en hechten. Ook een stoma sluiten wij door middel van een hechting, een tracheastoma bijvoorbeeld met siliconengel. Het hechten is uitsluitend een taak voor de overledeneverzorger. Een pleister is niet voldoende, vanwege de druk die bij de ontbinding in het lichaam wordt opgebouwd. Die druk is weer het gevolg van gasvorming door de miljoenen bacteriën die zich aan het delen zijn. Het infuusgaatje of de insteekopening van een arteriële lijn kan dan een paar uur na overlijden gaan lekken en kleding of kistbekleding bevuilen. Wij zijn verder van mening dat alle lichaamsvreemde materialen uit een overledene verwijderd moeten worden uit piëteit. Als de blaas leeg is kan er ook na het verwijderen van een blaaskatheter geen urine meer in de blaas komen: er is immers geen stofwisseling meer.’
In Vlaanderen worden katheters, infusen en sondes doorgaans wel verwijderd door de verpleegkundige. Geraerts: ‘Een uitzondering is de blaassonde. Die verwijderen we niet, omdat na de dood de sluitspier niet meer werkt. Je kunt dan lekkage krijgen.’ Voor beide landen geldt een uitzondering voor joden en moslims, omdat zij de lijktooi zelf verzorgen en daarvoor hun eigen regels hanteren. (Overigens verzorgen Joden hun overledenen onder een laken, omdat zij het dode lichaam niet mogen zien.)
Hoe was je een overledene?
Dol adviseert om alleen het hoofd en de handen te wassen met water en zeep, tenzij de patiënt zichtbaar vies is na bijvoorbeeld een longbloeding. ‘Het natuurlijke vetlaagje op de huid beschermt het lichaam tegen uitdrogen. Na het wassen doen wij uiercrème op het gezicht en vaseline op de lippen.’ In het ziekenhuis waar Geraerts werkt, wordt de patiënt helemaal gewassen met water en zeep. ‘Het verder afwerken van het lichaam gebeurt door de mortuariumbediende, zoals een extra lotion of een vleugje schmink.’
Mag je een overleden patiënt met baardgroei scheren na het overlijden?
Ja. Doe dit altijd met een elektrisch scheerapparaat. Scheer je nat, dan kunnen bruine strepen ontstaan op de huid. Dat komt doordat de huid droger wordt na overlijden. Ook kunnen er een soort schaafwondjes ontstaan als je nat scheert.
Klopt het dat afleggen binnen zes uur na het overlijden moet gebeuren?
Nee, dat hoeft niet. Als er een obductie moet plaatsvinden, gebeurt dat zelfs pas na twaalf uur. Bij orgaan- of weefseldonatie duurt het ook langer dan zes uur voordat je kunt beginnen met de laatste verzorging. En ook dan kan de familie nog helpen. Het is wel van belang dat het lichaam binnen drie uur na overlijden in de koeling wordt geplaatst omdat de ontbinding snel in kan treden als een lichaam te lang in een warme kamer blijft. Er is niet echt een maximum termijn voor afleggen. Soms worden mensen pas na drie dagen gevonden. Ook dan is het nog mogelijk om het lichaam te verzorgen. De regel is: als het lichaam nog ‘goed’ is, dus niet in al te vergaande staat van ontbinding verkeert, kan het. Als iemand pas na een paar weken gevonden wordt, zitten er duizenden maden op het lichaam. Als schoonmaken niet meer mogelijk is, gaat het direct een gesloten kist in.’
Moet je de botten breken van een overledene om die te kunnen aankleden als de lijkstijfheid al is ingetreden?
Dit is een misverstand dat vooral onder oudere verpleegkundigen nog veel voorkomt. Dol: ‘Ik merk dat jonge verpleegkundigen soms bang zijn gemaakt door spookverhalen van ‘de oudere garde’. Zij horen ook dat doden nog knipogen en geluiden maken. In het kader van hun opleiding lopen verpleegkundestudenten vaak een dag met ons mee. Ze merken dan dat de dood helemaal niet eng is en zijn hun angst na die dag helemaal kwijt.’
Lijkstijfheid kun je opheffen door de spieren te masseren en de ledematen te bewegen zoals een been of arm normaal ook zou bewegen. Maak gebruik van de scharnierfunctie van de gewrichten, die blijft normaal gesproken intact.
Moet je de anus, mond, keel en neus dichtstoppen om lekkage van lichaamssappen te voorkomen?
Hier bestaat veel tegenstrijdige informatie over. Vroeger leerde je om alle openingen op te stoppen, maar dat is inmiddels achterhaald. De ontbinding begint in de dikke darm. Als je de anus gaat opstoppen, ontstaat een ophoping van gassen. In het ergste geval kan de ontlasting of maaginhoud er dan via de mond en neus uitkomen. Gebruik daarom incontinentiemateriaal. Dol: ‘De neus opstoppen is bijna nooit nodig. De keel stoppen we wel vaak omdat de kans bestaat dat de maaginhoud naar boven komt Dat komt omdat veel patiënten overlijden onder zware stress of langdurige behandelingen met zware antibiotica of chemotherapie. Ook na een maag- of longbloeding is er een grote kans op lekkage. De mond opstoppen met kromme gaasjes doen we alleen als de overledene geen gebit of geen gebitsprothese heeft.’
Hoe kun je de mond het beste sluiten?
Tegenwoordig wordt de mond vrijwel altijd gehecht door de overledeneverzorger, dat gebeurt met een kromme naald. Als voorbereiding hierop kan de verpleegkundige een handdoekrol onder de kin leggen. Het gebruik van een doek om het hoofd om de mond te sluiten, is achterhaald: door het straktrekken van de doek krijg je reliëf in de huid: dat blijf je zien.
Hoe kun je het beste een ring van een overleden patiënt verwijderen?
Wrijf de vinger in met zeep en bevestig een koordje aan de ring. Zo trek je de ring er gemakkelijker af.
Is het waar dat ICD’s en pacemakers ontploffen in de oven van het crematorium?
Dat is inderdaad waar. Bij een implanteerbare defibrillator (ICD) is de ontploffing erger dan bij een pacemaker, omdat die batterij zwaarder is. Het is verplicht om ICD’s en pacemakers te verwijderen voor crematie, in verband met grondwaterverontreiniging of beschadiging van de oven. Dat gebeurt doorgaans door mortuariummedewerkers. Voor de verwijdering is toestemming van de familie nodig, omdat het een invasieve handeling betreft. In Vlaanderen verwijdert een arts die door de gemeente is aangesteld of de mortuariumbediende in het ziekenhuis de ICD of pacemaker. Daar is vanuit de milieuwetgeving ook bij een begrafenis het verwijderen van een ICD of pacemaker verplicht. In Nederland is verwijdering – eveneens vanuit milieuredenen – gewenst, maar vanuit de wet op de lijkbezorging niet wettelijk verplicht.
CV
– Marloes Dol is overledenenverzorger van Cura Mortu Orum in Geldermalsen (NL).
– Magda Geraerts is verpleegkundig afdelingshoofd Ambulante Zorg & Cluster Oncologie in het Universitair Ziekenhuis Antwerpen, en eveneens hoofd van het mortuarium.
Een eerdere versie van dit verhaal is verschenen in Nursing.
