Hoe maak je in Godsnaam theater van een staatsrechtelijk handboek? Goeie vraag voor de Italiaan Romeo Castellucci. Ik sprak de lieveling van de internationale festivalscene kort na de première, begin maart in Antwerpen. Op dat moment was het stuk nog volop in ontwikkeling. Ik vond het lastig te duiden, zal ik u eerlijk zeggen. Daarom laat ik het uitleggen van het gebeuren over aan de regisseur, die in het eerste werk dat ik van hem zag een echte keelkankerpatient en twee echte anorexiapatiëntes op het toneel zette.
De titel zegt alles. Neem dat letterlijk.
‘Voor de toeschouwer begint de voorstelling al bij de titel: De Democratie in Amerika. Alles wat de toeschouwer ziet in de voorstelling, zal hij daaraan koppelen. De mens beschikt over een geweldige verbeeldingskracht, dus zal dat bij elk beeld naar boven komen: democratie in Amerika. Een boerenechtpaar? Democratie in Amerika. Een dansje? Democratie in Amerika. Twee indianen? Democratie in Amerika. Tragisch noodlot van de indianen? Democratie in Amerika.’
‘Er zit een epos in die titel, een compleet verhaal, een tragedie. Onder die vlag hebben de mensen ontdekkingen gedaan, verwoestingen aangericht, vooruitgang geboekt.’
Vertel een simpel verhaal.
Maak geen theater, doe beelden.‘Aan het begin kiest een blanke boerenvrouw ervoor om Indiaans te spreken. Ze weigert het sociale contract, en wijst de nieuwe kolonistensamenleving af. Ze kiest ervoor om de moedertaal te spreken van de grond waar ze zich bevindt, omdat ze een verhouding wil hebben met die grond. Deze vrouw gelooft niet in de nieuwe democratie. Aan het eind discussieren twee indianen ovber nut en noodzaak van samenwerken met de kolonisten, en zelfs hun taal over te nemen. Wat overblijft tussen het begin en het einde is de leegte. Dat is het belangrijkste karakteristiek van Amerika: leegte. Het is ook een tragisch gegeven. Culturele leegte, fysieke leegte. De leegte is het fundament van de Amerikaanse cultuur. Hij neemt daar een enorme plaats in in.’
‘Een tragedie, zoals wij die kennen, is wezensvreemd aan Amerika. De Amerikaanse tragedie is een oxymoron, een tegenspraak, en absurditeit. Amerika en leegte, dat is Andy Warhol. Er is geen geschiedenis, er is landschap en er is ruimte. Er is zelfs geen god in dat lege land. Wat tussen begin en einde gebeurt is een kunstwerk dat de waarneming van de toeschouwer centraal stelt. Sterker nog: die waarneming ís het kunstwerk.’
Laat de toeschouwer zelf het werk doen.
‘Voor mij is de rol van de toeschouwer fundamenteel. Die is belangrijker dan ik ben. Aan het eind is wat overblijft de ervaring van de toeschouwer, niet die van mij. Ik werp iets op het toneel, de toeschouwer maakt het verhaal. Dat is zijn taak. Ik doe een beroep op de verantwoordelijkheid van elke toeschouwer. De toeschouwer is een volwassene die zich geheel zelfstandig kan verhouden tot het beeld. Dat moet ook een probleem zijn. De taak van de kunstenaar is het om dat probleem aan de toeschouwer te geven. Elke toeschouwer heeft een eigen leven, een eigen blik. Die is nooit neutraal. Daar is mijn theater op gebaseerd.’
‘Het komt regelmatig voor dat de toeschouwer er iets uithaalt waar ik totaal niet op gerekend had. Maar dat is juist ook de bedoeling. Niemand hoeft daar een besluit over te nemen. Ik doe voorstellen.’
Als het wazig moet zijn, maak het waziger.
Hou de actualiteit buiten de deur.‘In het middenstuk zitten veel volksdansen uit allerlei volkeren van de wereld. Dat beeld was tijdens de première nog te helder. Het moet veel vager worden. Uiteindelijk moet je alleen nog maar vage schimmen zien bewegen, zonder precies te zien hoe ze bewegen. Het moet gaan over de vergetelheid van het feest. Over de vluchtigheid van de vreugde. Het moet gaan over kleur, maar het moeten vage herinneringen zijn. Vergeten vreugde. Feitelijk is dit een droom van mijn hoofdpersonage. Uiteindelijk moet het middenstuk werken als een tunnel tussen het eerste deel over de puriteinse kolonisten, waarna je ondergedompeld wordt in vergetelheid, in leegte, in waanbeelden, en je aan het einde de indianen terugvindt. Het is een rite de passage, die baat heeft bij extreme wazigheid.’
‘Het idee voor dit stuk is al jaren oud, maar de realisatie kwam pas vorig jaar van de grond. Eigenlijk is het vervelend dat nu Trump zo actueel is geworden. Iedereen denkt niet meer aan Democratie in Amerika, het boek, maar alleen nog maar aan Trump, de president. Terwijl ik vind dat we op zoek moeten naar de diepgang, naar wat er in Europa gebeurt. De Tocqueville was een Europeaan. Het boek was voor hem ook een manier om via Amerika naar Europa te kijken.’
Omarm het toeval, of niet.
‘Alle beelden zijn als puur toeval bedoeld. Zoek geen betekenis verder dan ‘auto-ongeluk’, als in de verbeelding van een ongeluk de tollende auto daarin van Italiaanse makelij is. Dat zegt niets over Italië. Een Amerikaanse auto was te zwaar om te transporteren en manipuleren.’
Waar en Wanneer?
La Democrazia in America is te zien op 3, 4 en 5 juni in het Holland Festival. Inlichtingen.
