Drie rivieren
In 2014 sprak ik meteoroloog Bruno Takeshi Tanaka Portela, werkzaam bij INPA, het Nationale Instituut voor Amazone Onderzoek in Manaus, de hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Amazonas. Ik ontmoette Tanaka Portela in zijn hoedanigheid als projectleider van GOAmazon, een wetenschappelijk onderzoek in het Amazonewoud naar de invloed van verstedelijking in tropische gebieden op lokale ecosystemen en het mondiale klimaat. “Het is belangrijk, noodzakelijk zelfs, om te doorgronden hoe dingen in het Amazonegebied écht werken,” beklemtoonde de meteoroloog toen.
Willen weten “hoe dingen in het Amazonegebied écht werken” begon voor mij met koffie:
In het oosten van Brazilië, het belangrijkste koffie producerende land in de wereld, heeft het als gevolg van klimaatverandering al enkele jaren niet geregend. Omdat koffieplantages veel water nodig hebben, zijn hele oogsten verloren gegaan. Boeren gaan failliet en houden ermee op. Dat is slecht nieuws, voor de lokale economie… en voor koffiedrinkers.
Ik vertrok naar Manaus, in de Braziliaanse Amazone:
“We hebben hier drie Amazonerivieren,” zegt de man, een politicus, met wie ik koffie drink op het pleintje bij Café do Pina in het centrum van de stad: “een onder de grond, een erboven en een in de lucht.”
Van de eerste, de machtige Amazonerivier zelf, heeft iedereen wel eens gehoord. Dan is er een tweede waterstroom, Hamza genaamd, die 4000 meter onder de grond evenwijdig aan de Amazone loopt en volgens onderzoek ongeveer even lang is. Blijft er nog een over: in de lucht.
Een paar jaar terug was er in de media veel te doen over een rapport van de Braziliaanse klimaatwetenschapper Antônio Nobre. Dat ging over ‘Vliegende Rivieren’: luchtstromen die waterdamp, ‘uitgezweet’ door de bomen in het regenwoud, van het Amazonegebied transporteren naar het midden en het zuidoosten van Brazilië en het noorden van Argentinië. Het verhaal van de ‘Vliegende Rivieren’ is één voorbeeld van het belang van de Amazone. Er zijn er meer.
Kantelende Amazone
De afgelopen tijd sprak ik met wetenschappers en anderen, ieder van hen vanuit hun eigen vakgebied betrokken bij het onderzoek naar de werking van de Amazone als klimaatcentrum en de gevolgen van verandering. Dit leverde al de volgende verhalen op:
‘Verandering regenproces Amazone bedreigt klimaat’
‘Vernietiging Amazone leidt tot extreme weerbeelden’
‘Braziliaanse wetenschappers vragen internationale actie tegen vernietiging Amazonewoud’
‘De Amazone gewurgd of hoe de elektrische douche het regenwoud bedreigt’
Alles bij elkaar is het een hele letterbrei geworden, met veel cijfers en zo. Heb ik het antwoord gevonden op mijn vragen? Laat ik het zo zeggen: Veel is nog onduidelijk. En het Klimaatakkoord van Parijs, dat begint verdacht veel te lijken op luchtfietserij. Lees hieronder de samenvatting van mijn zoektocht tot nu toe. Ik peddel gewoon nog even door.
Perverse vernietiging
De Braziliaanse klimaatwetenschapper Antônio Donato Nobre werkt voor INPE (Nationaal Instituut voor Ruimte Onderzoek) en kreeg enkele jaren terug wereldwijd media-aandacht voor zijn rapport over ‘Vliegende Rivieren’. In 2011 zei hij in het Braziliaanse tijdschrift Veja: “Ik vertrouw op de mechanismen van zelfregulering van het bos, maar ik ben het niet oneens met de onderzoekers over het belang van de ontdekking dat er een verband is tussen stedelijke veranderingen en de waterkringloop. Net als het menselijk lichaam hebben ook ecosystemen hun limieten – en die van het Amazone regenwoud komen steeds dichterbij.”
Kantelpunten dus; in de Amazone? Ik vroeg het Antônio Nobre zelf. “Yep Cornell, dat klopt en wordt ook bevestigd door wetenschappelijke observatie. Remote sensing en veldstudies hebben aangetoond dat delen van de resterende bossen in het oosten van de Amazone momenteel vaker branden dan ooit, een aanwijzing voor de perverse, zichzelf versterkende cyclus van klimaat-aangedreven vernietiging.”
Internationale druk
Hoogleraar atmosferische fysica Paulo Artaxo van de Universiteit van São Paulo was een van de initiatiefnemers van het eerder genoemde GOAmazon project. Hij wijt de toename van de ontbossing in het Amazonegebied aan “het onvermogen van de Braziliaanse overheid om een politiek te bedrijven die de Amazone beschermt”. Artaxo: “Het Braziliaanse congres wordt gedomineerd door mensen uit de landbouwindustrie. Zij draaien verschillende wetten terug die eerder zijn ingesteld om de ontbossing in de Amazone tegen te gaan. Wat er nu gebeurt moet een waarschuwing zijn voor internationale gemeenschappen dat Brazilië weliswaar de ontbossing tot nul kán verminderen, maar dat er echt internationale druk nodig is om dat ook te bewerkstelligen. Het Braziliaanse congres, gedomineerd door conservatief rechts, neigt er namelijk meer dan voorheen naar om ontbossing te steunen in plaats van te verminderen.”
Druk, inmenging vanuit andere landen. Paulo Artaxo is er stellig over: “Jazeker. Internationale druk is op dit onderwerp erg belangrijk. Brazilië wil zijn afspraken met betrekking tot het Akkoord van Parijs nakomen. Het huidige probleem is echter dat we de verkeerde kant uitgaan en de ontbossing toeneemt, terwijl we hebben afgesproken om de ontbossing te verminderen en tegen het jaar 2030 tot nul terug te brengen. Er moet vanuit de internationale wereld aan de Braziliaanse overheid worden gevraagd om politieke besluitvorming die daadwerkelijk is gericht op het tegengaan van ontbossing.”
Herbebossing
“Brazilië wil zijn afspraken met betrekking tot het Akkoord van Parijs nakomen”, meent Paulo Artaxo. Maar kán Brazilië die afspraken nakomen? Volgens de Braziliaanse bos- en klimaatwetenschapper Niro Higuchi, werkzaam bij INPA en in het verleden lid van het ‘Intergovernmental Panel on Climate Change’ (IPCC) van de Verenigde Naties, kan Brazilië dat niet. Higuchi: “Brazilië heeft een taakgroep die de regering helpt te voldoen aan de doelstellingen van het Akkoord van Parijs. Ik geloof niet in die doelstellingen. Brazilië beloofde een herbebossing van twaalf miljoen hectare tegen 2030. Het is nu 2017. We hebben dus dertien jaar om dat doel te halen. In Brazilië zijn we met herbebossing begonnen in 1966, vijftig jaar geleden, en het resultaat van deze enorme stimulans op het gebied van herbebossing is zeven miljoen hectare. In 50 jaar hebben we zeven miljoen hectare bos geplant. Hoe kan ik nu verwachten dat wij erin zullen slagen om in dertien jaar twaalf miljoen hectare te planten? Onmogelijk. Twaalf miljoen hectaren! Wie verzint zoiets?”
Op de vraag of de Amazone dichtbij een kantelpunt is en zo ja, hoe dicht, zegt Niguchi: “Hoe je het ook wendt of keert, klimaatproblemen zijn een feit. We kunnen allemaal de veranderingen in het weer waarnemen, iedere dag, iedere week, ieder jaar. Maar ons klimaatmodel, zoals het er nu ligt, is niet in staat deze veranderingen te voorspellen. Als wij in staat zijn de onzekerheden van onze modellen te verminderen, krijgen we meer vertrouwen. De onzekerheid is momenteel groot. Een model kan prima werken voor Europa, voor de Verenigde Staten, voor Japan, maar kijk je op wereldniveau, dan is er een probleem.”
Op de volgende vraag wat er gebeurt als een groot deel van het Amazonewoud verdwijnt, antwoordt hij: “Ik weet het niet. Ik kan je dat niet vertellen. Maar belangrijk voor de wereld is wel dat we nu al weten dat er ernstige veranderingen zullen komen.”
Smeltend ijs
De in Berkeley, Californië geboren Amerikaan Philip Fearnside is een van de meest gepubliceerde wetenschappers over duurzame ontwikkeling én een van de belangrijkste experts in de wereld op het gebied van klimaatverandering. Hij is net als Niro Higuchi onderzoeker bij INPA in Manaus. Ik vroeg ook hem naar het Akkoord van Parijs.
Fearnside: “De opwarming van de aarde door de uitstoot van gassen bestaat uit twee delen. Het een heeft te maken met wat moedwillig wordt uitgestoten, bijvoorbeeld door ontbossing. Het ander met wat er gebeurt door klimaatverandering zelf, de cirkel van positieve feedback. Door klimaatverandering wordt het warmer, vervolgens neemt het aantal droogtes toe en doden branden meer bomen, en het uiteindelijk resultaat van dat alles is nog meer uitstoot. Een sneeuwbaleffect dus. En dat is erg gevaarlijk, omdat het niet iets is waarover de mensheid kan beslissen het niet te doen. Bij ontbossing is er de keuzemogelijkheid om het achterwege te laten, om niet te ontbossen. Ook bij de verbranding van fossiele brandstoffen is er die keuze – het is bekend dat het bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Maar de uitstoot kan dus ook een andere, niet opzettelijke oorzaak hebben, zoals in het Noordpoolgebied waar het ijs smelt en grote hoeveelheden koolstof vrijkomen en methaanbellen opborrelen in de Arctische Oceaan. Dat alles samen, al die stervende gebieden die koolstof uitstoten die niet gerelateerd is aan ontbossing, het smeltende ijs in de Arctic en al die andere dingen: de opbrengst daarvan is meer dan wat de mensheid bewust uitstoot.”
Akkoord van Parijs
Nieuws over de Amazone speelt meestal in en tussen de bomen van het tropisch regenwoud. Maar in het klimaatcontrolecentrum is de bodem minstens zo belangrijk.
Fearnside: “De bodem bevat meer koolstof dan de eigenlijke bomen. Veel daarvan in vormen die niet gemakkelijk als CO2 worden uitgestoten: ze zijn stabieler. Als de grond opwarmt door klimaatverandering, komt veel van die koolstof er als CO2 uit. Dat is deel van het probleem dat buiten het bereik van menselijke controle valt. Het is niet meegenomen in de berekeningen over wat er moet worden gedaan om de opwarming van de aarde af te remmen. Met het Akkoord van Parijs is overeengekomen de opwarming van de aarde ruim onder de twee graden te houden. Vijf graden in vergelijking met het pre-industriële tijdperk. Om dat te bereiken moet in berekeningen alles worden meegenomen en alle uitstoot in de atmosfeer gecompenseerd, dus niet alleen dat wat bewust wordt uitgestoten door ontbossing en de verbranding van fossiele brandstoffen, de zaken uit het Kyoto Protocol. Al die andere elementen, bosbranden, het smeltende ijs in de Arctic, al die uitstoot van gassen moet worden meegeteld, wil men in staat zijn het totaal te controleren; want dat alles samen beïnvloedt de temperatuur. Het is geen kwestie van wiens fout het is dat dit alles de lucht in gaat. Het betekent gewoon dat men moet weten hoeveel er eigenlijk wordt uitgestoten. Want als die kennis er niet is, of die wordt gewoon op nul bepaald, en landen sluiten overeenkomsten waarin alleen staat hoeveel ieder land moet doen om zijn eigen uitstoot te verminderen, dan is dat niet genoeg om de opwarming van de aarde echt te controleren. Al deze getallen moeten worden gekend en meegenomen, inclusief wat wordt uitgestoten in de Amazone.”
Methaan
En dan is er nog dit: Bezorgd over de toename van CO2 in de atmosfeer en de gevolgen voor het klimaat? Het ergste moet nog komen: Methaan! Met dank aan de damverslaafde Braziliaanse overheid.
Fearnside: “Methaan is een van de zaken die veel belangrijker worden dan ze nu al zijn. Het is een krachtig broeikasgas dat onder andere wordt uitgestoten door draslanden en stuwmeren. Brazilië heeft grote plannen voor de bouw van waterkrachtcentrales en dat levert een significante hoeveelheid methaan op. Vergeleken met methaan heeft CO2 een meer ‘milde’ impact op de opwarming van de aarde. De impact van methaan duurt minder lang maar is erg intens. Methaan is tweehonderd keer krachtiger dan CO2 in het ‘blokkeren’ van de warmtestraling. Kijken we naar de komende twintig jaar, inclusief de feedback, dan heeft elke ton methaan een impact van 86 ton CO2.”
En dat zou zomaar genoeg kunnen zijn om de Amazone en daarmee het klimaat in de wereld te doen kantelen. Wordt vervolgd…
