Dat is ook de reden waarom hij in de voorbereiding van het congres de bezoekers confronteert met een viertal niet eens al te makkelijke gedichten: ‘Ik probeer mensen te raken op allerlei mogelijke manieren. Poëzie is voor mij niet alleen een vorm van musiceren, maar ook een vorm van denken. Ik vind dat dichters hele mooie dingen denken.’ Hij geeft als voorbeeld een gedicht van de zuidafrikaanse dichteres Wilma Stockenström waarin gesproken wordt van ‘Clytemnestra met bungelende borsten’.
‘Dat zijn hele mooie woorden van Wilma Stockenström. Zij vroeg zich ooit af, wat heeft de mens ertoe gebracht om rechtop te willen lopen? Haar even geniale als eenvoudige antwoord: de wens om toneel te spelen. Een Clytemnestra met bungelende borsten — zoiets ziet er nu eenmaal niet uit. Er is verder geen goede reden: de rest van de wereld kruipt op vier poten. De mens, zo concludeert de dichteres, is dus een zot omdat hij toneel moet spelen.’
Heel het lichaam
René ten Bosch wil in zijn rol als curator én Denker des Vaderlands mensen meenemen in een andere manier van denken. ‘Ik ben zelf wetenschapper en ik pleit ervoor dat wetenschappers zich veel meer door kunst laten informeren. Daar zijn ook allerlei initiatieven voor. Ik zal een voorbeeld geven: kunstenaars kijken vaak heel anders naar een lichaam dan medici.’
‘Ik ben nu betrokken bij een project om medici op een andere manier naar lichamen te laten kijken. Dat is nogal wat. De meeste medici, en hoe dan ook mensen in ziekenhuizen en laboratoria, zien helemaal geen lichaam. Die zien alleen maar een deeltje, of ze zien een verwonding. Ze hebben de neiging het lichaam te reduceren tot iets wat het niet is. Dus heeft men zo veel aandacht voor wat er kapot is, dat men nauwelijks nog oog heeft voor wat heel is. Afgezien daarvan: in een laboratorium zie je alleen nog maar bloedserum onder een microscoop liggen.’
‘Kunstenaars kunnen die blik veranderen. Die zien andere dingen. Daar is men in op het UMC Nijmegen al mee bezig. Zulke interventies van kunst in de wetenschappelijke wereld zul je vaker gaan zien.’
Gebaren
Het geldt niet alleen voor beeldende kunst, maar ook voor dans en theater, zo legt Ten Bos uit: ‘Ik moest laatst een lezing geven over ethiek in de zorg, waar ik het met name heb gehad over gebaren. Gebaren zijn volgens mij een heel belangrijk element van leiderschap. Door gebaren belichaam je wat je zegt. Ik heb uitgebreid over gebaren geschreven, Gestures, in het Engels.’
‘Gebaren zijn bij uitstek een onderwerp dat zich leent voor uitdrukking in de vorm van theater en dans. Gebaren bestaan in figuurlijke zin: iemand vertrouwen geven is een gebaar. Excuus aanbieden is een gebaar. Ik definieer een gebaar als een middel zonder doel. Dat is ook de klassieke definitie van schoonheid. Bij gebaren moet je geen doel voor ogen hebben. Je stelt je slechts als een medium op. Dat kun je goed zien bij de tango. Dat is een dans waarbij het gebaar een heel belangrijke rol speelt. Ik heb daarom bij een lezing voor professionals uit de zorg, alles wat ik vertelde, laten illustreren door tangodansers. En niet de minste. Dat waren twee mensen die jarenlang wereldkampioen zijn geweest.’
Teruggetrokken
Dit soort interventies en vernieuwende presentaties zijn noodzakelijk, volgens de Denker des Vaderlands: ‘De wetenschap heeft zich uit de samenleving teruggetrokken. Dat zit nu allemaal op velden die ze campus noemen. Komt bij dat de natuurwetenschappen in hoge mate gemathematiseerd zijn. Dat heeft ook een wat meer kunstzinnige beschouwing van de wereld geblokkeerd. Ik ken wetenschappers genoeg die kunst op de voet volgen, maar de vanzelfsprekendheid is lang weggeweest.’
‘Het komt terug omdat wetenschappers het zelf allemaal ook niet meer weten. De complexity sciences, die zich kenmerken door een hoge mate van onzekerheid, zoals neurologie, of klimatologie, scheppen vanzelf een sterkere behoefte om ook het oor te luisteren te leggen bij kunst.’
Mythen
‘Vaak denkt men dat de kunst marginaal is of terzijde geschoven wordt. Ik wil dat mensen na mijn optreden op SPOT Live met zelfvertrouwen naar huis gaan. Dat ze beseffen dat kunsten op zoveel gebieden van belang zijn, en ook op waarde worden geschat. Daar werd ik me laatst weer bewust van toen ik een lezing gaf in Deventer. In de Bergkerk was een expositie van Othilia Verdurmen over mythen. Ik dacht dat ik al die verhalen wel kende, maar niets bleek minder waar. Dat is wat kunst voor elkaar krijgt: dat je altijd weer nieuwe manieren vindt om naar eeuwenoude verhalen te kijken.
Goed om te weten
SPOT-Live vindt plaats op 15 mei in Leeuwarden. Inlichtingen.
