Haat leidde tot ramp bij Nederlandse bom op Hawija

Op de tweede julinacht van 2015 veranderde de Iraakse plaats Hawija in een inferno. Nederlandse vliegtuigen lieten een bom vallen op een gasthuis van de islamitische terreurgroep ISIS. Tenminste, dat was wat burgers in Hawija dachten. In werkelijkheid was het doelwit een bomfabriekje, en stonden er twee olietankauto’s vol explosieven voor de deur.

Toen ik bijna twee jaar geleden voor het eerst door Hawija reed, was de schade nog goed te zien. Over een groot gebied was er alleen maar puin. De kracht van de explosie was zo groot dat er bijna geen pand meer overeind stond. Vier jaar na de luchtaanval is nog steeds niet bekend hoeveel doden er precies zijn gevallen, en wie dat waren.

De Tweede Kamer verwijt de minister van Defensie dat ze de parlementariërs verkeerd heeft geïnformeerd over het aantal burgers dat er in 2015 gedood is. Er wordt nu uitgegaan van een aantal van zeventig. Maar wie zijn die burgers, en waarom zijn ze gestorven?

Ramp

Ik toog onlangs opnieuw naar Hawija, waar deze keer winkels weer open waren en er een begin was gemaakt met de wederopbouw. En ik ontmoette slachtoffers en hun hulpverleners die me vertelden over de ramp van 2015.

Om te begrijpen wat er gebeurde is belangrijk te weten dat de soennitische plaats op dat moment nog geheel in handen was van de islamitische terreurgroep ISIS, of Daesh in het lokale taalgebruik. Het zou in 2017 het laatste bolwerk van de groep zijn dat werd bevrijd. In Irak gold na de bezetting in 2014 vrij algemeen de aanname dat Hawija één op één achter ISIS stond. Want de plaats had zich in de anti-regeringsdemonstraties van de jaren ervoor als uiterst radicaal geprofileerd, en stond ook bekend als zeer conservatief. Hier stonden mensen op straat te joelen toen ISIS er vrachtwagens met krijgsgevangen gemaakte Koerdische peshmergastrijders rondreed.

Dat net als in andere soennitische steden hier niet iedereen ISIS steunde, werd pas duidelijk toen bewoners erin slaagden te vluchten. Zoals de oud-student van me die daarover vertelde, en de jonge sjeik die zijn vader en ooms verloor. Na de bevrijding in 2017 bleken veel inwoners zwaar geleden te hebben onder de ISIS-bezetting. Ze vertelden over executies van degenen die waren gesnapt bij hun ontsnappingspoging, en videoschermen in Hawija waarop opnames daarvan werden herhaald.

Menselijke schilden

Maanden voor het bombardement waren bij de bevrijding van Tikrit nogal wat mensen voor de strijd en de bombardementen op de vlucht geslagen. ISIS-gebied uitkomen was bijna ondoenlijk, dus kwamen velen van hen terecht in Hawija. Daar vandaan hoopten ze naar het niet-bezette Kirkuk te vluchten. ISIS beschouwde hen als menselijke schilden, en wees hen woonruimte toe op strategisch belangrijke plekken. Zoals bij de bomfabriek waarvan hen was verteld dat het een ISIS-gasthuis was.

Zelf op onderzoek uitgaan was onmogelijk en zou worden afgestraft, dus konden de vluchtelingen niet anders dan het geloven. Zelfs al stond dat gasthuis aan de rand van een industriegebied, met vlak erbij een niet minder gevaarlijke opslagplaats voor kunstmest dat ISIS gebruikte als basis voor haar grotere bommen. Daardoor kwamen bij het bombardement veel ontheemden uit Tikrit om, naast burgers in de naburige woonwijken en volgens sommige verklaringen zo’n honderd ISIS-leden.

Die laatsten zijn in twee massagraven begraven, zeggen getuigen uit Hawija, al weten ze niet precies waar – want als je geen lid van de groep was kreeg je dat soort informatie niet. ISIS gelooft niet in individuele graven voor de doden; daar zouden familieleden maar gaan rouwen en dat beschouwt de groep als de verboden aanbidding van een ander dan Allah.

Burgers

Wist iemand buiten Hawija van die ontheemden in de stad? En konden de Iraakse autoriteiten of de coalitie eigenlijk wel weten dat er burgers (die dus geen leden of aanhangers waren van ISIS) waren omgekomen? Hawija was afgesloten en werd totaal beheerst door ISIS. Informatie kwam alleen naar buiten via spionnen en degenen die wisten te ontsnappen, of via de drones en andere verkenningsvluchten van de coalitie. Maar gezien de algemene notie dat iedereen in Hawija ISIS steunde, hield niemand zich echt bezig met de vraag of er ook onschuldige burgers waren omgekomen. De haat tegen ISIS was zo groot, dat hardop werd gezegd dat het enige goede ISIS-lid een dode was.

Vandaar ook dat de bomexplosie die in de naburige provinciehoofdstad Kirkuk te horen was, daar door velen met vreugde werd ontvangen. Door ISIS in Hawija een kopje kleiner te maken verminderde het gevaar voor de oliestad. ISIS heeft meerdere mislukte pogingen gedaan om de stad in handen te krijgen.

Belangrijk is de vraag of de Iraakse autoriteiten en de Koerden wisten dat het gasthuis een bomfabriek was. En dat er ook nog eens twee tankwagens vol explosieven klaarstonden voor een grote aanslag op de naburige raffinaderij van Baiji. En als ze dat wisten, of ze het wel aan de coalitie hebben doorgegeven – gezien de haat jegens ISIS in het algemeen en Hawija in het bijzonder.

Correct beeld

Het is anno 2019 niet makkelijk om vanuit Nederland naar Irak te kijken en een correct beeld van de situatie van toen te krijgen. Er was een oorlog aan de gang tegen een soennitische groep die een derde van het land had bezet dat werd bestuurd door een sjiitische meerderheid. Het was ook een oorlog tussen sjiieten en soennieten, waarin haat een hoofdrol speelde. En dat in een land van geruchten en desinformatie, waarvan overheden zich graag bedienden. Waar kennis macht is, die liever niet gedeeld wordt.

Nederlandse parlementariërs zitten een minister op de nek (of eigenlijk de ex-minister die nu de VN-missie in Irak leidt) zonder die alles bepalende haat tegen ISIS in Irak mee te laten wegen.

Hawija werd gezien als loyaal aan ISIS, en ISIS had Hawija geheel in haar macht. Het was een bolwerk van waaruit aanslagen werden gepland en georganiseerd. Zoals de beste Daesh een dode was, was een plat Hawija beter dan een functionerend ISIS-bolwerk. Die situatie uit 2015 bepaalde de planning van het Nederlandse bombardement, aangezien Nederlanders afhankelijk waren van informatie die de Iraakse en Koerdische inlichtingendiensten leverden.

Wraak

Er is nog een interessant detail. De Koerden hadden het noorden van Irak onder hun hoede. En voor hen stond sinds het incident waarbij hun strijders onder gejoel van burgers in kooien door de stad waren gereden, wraak voorop.

Hebben spionnen de essentiële informatie over de aanwezige bomauto’s en de naburige opslagplaats van kunstmest gedeeld met Bagdad of de Koerden? Kwam dat wellicht pas binnen nadat de piloot z’n instructies al had gekregen? Of is het zelfs bewust achtergehouden? Ik heb gezien hoe Mosul is platgebombardeerd, waar nog steeds lijken van burgers worden gevonden. Ik heb ook gezien hoe hele soennitische dorpen met de grond gelijk zijn gemaakt omdat ISIS er zat. Daarom denk ik dat er uitputtend onderzoek nodig is naar de informatiestromen die hebben geleid tot de bom en het inferno van Hawija. Omdat haat verblindt. En haat was de lont van de Nederlandse bom.