Riham Yacoub (29) was een voedingsexpert en fitnesstrainer uit Basra die niet alleen inspireerde met vlammende betogen, maar ook duizenden vrouwen de straat op had weten te krijgen tegen de corruptie. “Als wij, mannen en vrouwen uit Basra, niet voor onszelf opkomen, zijn we verdoemd,” riep ze. Ze bekocht het met de dood.
Yacoub was een van slachtoffers van de strijd tussen de Iraakse kleptocratie en premier Mustafa Kadhimi. Haar woonplaats Basra, de oliestad waar het grootste deel van het Iraakse overheidsinkomen boven de grond wordt gehaald, is er het brandpunt van. Hier vonden in een week vier aanslagen plaats op activisten. Tahseen Oussama kwam als eerste om, twee anderen raakten daarna ernstig gewond. Daarna zijn de protesten opgelaaid en overheidsgebouwen in brand gestoken.
Basra, dat met Iran de Shat-al-Arab als grensrivier deelt en eind jaren tachtig ernstig gehavend uit de achtjarige oorlog tussen de twee buren kwam, is de maffiahoofdstad van Irak. Al snel na de val van dictator Saddam Hussein in 2003 kregen sjiitische milities er invloed. Ze namen de smokkelroutes over die Saddam gebruikte om olie het land uit te krijgen tijdens het internationale embargo tegen hem van de jaren negentig.
Buit
Nu beheersen de milities alles. Er gebeurt niets, zonder dat zij daarbij meeprofiteren. Na aanvankelijke ruzies hebben ze de buit verdeeld. De ene militie krijgt de inkomsten uit de haven, de andere die uit het grensverkeer, weer een ander uit de oliewerving, enzovoorts. Het gaat om groot geld, en bedreigingen en geweld worden ingezet zo gauw dat in gevaar lijkt te komen.
Basranen zien het met lede ogen aan. Ondanks alle olierijkdom is de armoede groot, wordt de stad verwaarloosd en is er geen echte vooruitgang. Het meest voelbaar is dat zomers, als bij 50 graden stroomgebrek alle koeling onmogelijk maakt. Geld voor waterzuiveringsinstallaties is keer op keer gestolen, waardoor duizenden ziek worden van vuil kraanwater. Dat leidt ieder jaar weer tot protesten.
“Onder het mom van het geloof hebben de dieven ons beroofd,” roepen de betogers. Want de milities zijn van oorsprong de gewapende kant van de sjiitische partijen. Die zijn (meest) na 2003 gevormd als reactie op de vroegere onderdrukking van de Iraakse sjiieten. Onder invloed van Iran propageren ze een conservatieve, sjiitische islam. (meer achtergronden in mijn boek: Geweld is nooit ver weg)
ISIS
Sinds de terreurgroep ISIS in 2014 delen van Irak bezette, is de invloed van Iran verder toegenomen. Om ISIS te bestrijden zijn milities opgericht en samengebracht in de Hashed al-Shabi, die grotendeels onder Iraans commando stond. Na ISIS’ val in 2017 hadden de milities geen werk meer en zouden opgaan in het overheidssysteem. Maar daarbij was buiten Iran gerekend, en de meest radicale (met Kataib al-Hezbollah als de bekendste) negeerden de opdracht.
Iran zet hen in zoals dat uitkomt. En dat is vaak, momenteel. Want premier Kadhimi, die in mei aantrad met steun van zowel de VS als Iran, lijkt zich niet te houden aan het beperkte mandaat dat Teheran voor hem had bedacht. Hij wil geen huisbewaarder zijn, maar houdt zelf schoonmaak. Het is niet allemaal even zichtbaar voor de buitenwereld, maar het treft vooral de diepe zakken van Iran en de aan Teheran gelieerde Iraakse milities.
De premier plaatste de controle aan de grenzen (die Irak heeft met Iran, Turkije, Syrië, Jordanië, Saoedi-Arabië en Koeweit) weer onder overheidscontrole. Milities die daar goed verdienden door leges te heffen maar vooral ook smeergeld te innen om invoerregels te buigen, vinden dat niet zo leuk. Kadhimi zuiverde een aantal belangrijke functies binnen de ministeries en zijn eigen kantoor van corrupte vertrouwelingen van sjiitische partijen en milities. Ook dat is niet op prijs gesteld.
De premier zoekt contact met andere buurlanden, om de handelsbetrekkingen te verbeteren en zo de onbalans te corrigeren waarin Iraanse producten en diensten de markt overspoelen. Er is een anti-corruptie commissie actief die probeert corrupte ambtenaren te vervolgen. En Kadhimi voldeed aan de wens van de betogers door (voor juni 2021) vervroegde verkiezingen af te kondigen.
Daders
En terwijl het geweld tegen betogers ook buiten Basra doorgaat, probeert hij op te treden tegen de daders erachter. In Basra liet hij een pro-Iraanse groep ontbinden; al zijn de leden niet vervolgd. Hij ontsloeg de leider van de LEF (Law Enforcement Forces) die onder de vorige regering binnen het Ministerie van Binnenlandse zaken was opgezet om op te treden tegen de betogers. Pro-Iraanse leden van deze strijdgroep arresteerde hij vanwege geweldsmisbruik.
Iran komt met een Pavlov-reactie en legt de schuld voor de protesten bij de Amerikanen. Hoewel die hun militaire bases aan het overdragen zijn aan het Iraakse leger en Kadhimi onlangs op het hoogste niveau in Teheran is gaan praten, werd zijn recente staatsbezoek aan Washington aangegrepen om hem als weg te zetten als een vriendje van Amerika. Met president Trump sprak hij af dat de Amerikanen alleen militairen in Irak houden voor training en advies in de voortgaande strijd tegen ISIS. Toch blijven pro-Iraanse partijen hameren op hun vertrek. Dat terwijl in Irak vrijwel iedereen zich het erover eens is dat het vertrek van die troepen in 2011 geleid heeft tot het ontstaan van ISIS.
De aanvallen op de activisten vonden plaats tijdens Kadhimi’s Amerikaanse bezoek. Ze zijn onderdeel van een (hernieuwde) campagne om het te doen voorkomen dat de Amerikanen achter de onrust zitten. Zo zijn van Riham Yacoub foto’s verspreid, waarop ze in gesprek is met de Amerikaanse consul van Basra. Eenzelfde campagne leidde er in 2018 toe dat een groot aantal activisten zich zo bedreigd voelde dat ze onderdoken; ook Yacoub.
Het is een dubbelzinnige campagne, want Nouri al-Maliki, die de demonstranten bestempelt als ‘onruststokers die chaos willen creëren’, was in zijn tijd als premier toch regelmatig in Washington. “Is het voor sommigen halal om de Amerikaanse president in Washington te spreken, maar haram voor anderen om de Amerikaanse consul in Basra te ontmoeten?” tweette een Iraanse analist vanuit London.
Bedreigd
In een verklaring lieten 134 andere Iraakse activisten weten ook voortdurend bedreigd te worden. Zij geven aan dat er een beweging met geld en macht achter zit, die vreest dat jeugdige leiders van de protesten in 2021 aan de verkiezingen mee zullen doen en hun positie in gevaar brengen. Ze waarschuwden de regering voor de gevolgen van het niet vervolgen van daders. “Dit kan voor het laatst zijn voordat onze stemmen die oproepen tot de rechten van het Iraakse volk, recht en mensenrechten tot zwijgen worden gebracht.” Ze kregen steun van zeventien landen (waaronder Nederland), de EU en de Verenigde Naties.
Kadhimi weet als ex-hoofd van de Iraanse veiligheidsdienst maar al te goed wie hij tegenover zich heeft. Dat het veel meer gaat om corrupte, rijke mannen die vasthouden aan hun illegale inkomstenbronnen, dan om een echte proxi-strijd tussen Iran en de VS. Vanuit Washington liet hij een ontslagbevel uitgaan voor de politie- en veiligheidschefs in Basra. Hij beloofde hard op te treden tegen de daders van het geweld tegen de activisten. Hij gaf volmondig toe dat het met de vervolging van dit soort daders nog niet wil vlotten, omdat het ‘gecompliceerd’ is. Maar twee uur na terugkomt in Irak, was hij persoonlijk in Basra. Met de ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie, en het hoofd van de Hashed al-Shabi.
Het is een strijd die hard tegen hard gaat. Die wanhopig lijkt, omdat de corruptie zo verknoopt zit in het systeem. De Iraakse premier is als een mannelijke Ariadne, die eerst een knot wol uit de knoop moet zien te halen, voor hij zijn land de weg kan wijzen uit een bijzonder donker en gevaarlijk labyrint.
