Het begon met een oude foto op Twitter een groepje mannen in Mosul in oktober 1946. Geplaatst door Omar Mohammed, die als Mosul Eye tijdens de ISIS-bezetting van Iraks tweede stad de wereld stiekem op de hoogte hield van het gewelddadige bewind van de groep. De historicus kreeg al snel antwoord van mensen die grootvaders herkenden. Joodse grootvaders, die de stad kort na die foto waren ontvlucht.
Het verhaal van de Iraakse Joden is tragisch. Eeuwenlang speelden ze een belangrijke rol in het mozaïek van volken en minderheden in Irak. Tot tijdens het nazisme en vooral na de oprichting van de staat Israël hun positie onhoudbaar werd met beroepsverboden en vervolging. Begin jaren vijftig is twee-derde van de honderdvijftigduizend Joden vertrokken, met achterlating van bijna al hun eigendommen. De rest vertrok in de jaren erna, met name in de jaren zeventig onder de vervolging door Saddam Hoessein. Nu wonen er nog een paar in Bagdad, die hun ware identiteit angstvallig verborgen houden.
Jarenlang was zelfs praten over Joden een taboe. Irak had in de begindagen meegevochten tegen Israël, hoewel het geen enkele landsgrens heeft met de Joodse staat. Iraakse soldaten waren er gesneuveld. In de jaren erna werd de schuld voor allerlei ellende steeds weer bij Israël en de Joden gelegd. Door de dictatuur aangewakkerd antisemitisme vierde hoogtij. Het Joodse verleden ging langzaam verloren.
Puzzel
Toen ik in Irak ging wonen, ontdekte ik puzzelstukjes die ik begon te verzamelen. Ik schreef erover (onder andere de roman De Joodse Bruid) en vroeg in de Koerdische media aandacht voor dat vergeten verleden. Vooral ouderen vertelden er graag over. Ze hadden goede herinneringen aan hun Joodse buren, vrienden, dokters, professoren. In de Koerdische Regio kwam daar ruimte voor, al hielden de nazaten van Joden die in de jaren vijftig waren ondergedoken en moslim geworden, hun identiteit meestal nog verborgen. Bang voor de radicale islam met haar extreem anti-Joodse discours.
Nadat de terreurgroep ISIS in 2017 verslagen was in Irak, kwam er meer aandacht voor het Joodse verleden en het erfgoed. Mosul, dat het bolwerk van ISIS was geweest waardoor burgers zich het belang van een gemêleerde samenleving nog beter bewust waren, liep voorop. Particulieren zetten zich in om de vervallen synagoge en ander belangwekkend erfgoed in de Joodse wijk te bewaren.
Een van de Mosularen die de synagoge na de bezetting in zijn hart sloot, was Omar Mohammed. Hij vertrok naar Europa voor studie en onderzoek, en zet zich nu in voor een archief over Iraakse Joden, zo onthulde hij in een bijzondere Zoommeeting die hij recent organiseerde om de Joodse herinnering van Mosul te doen herleven.
Daaraan werd meegedaan vanuit Haifa, Jerusalem, Mosul, Londen, Los Angeles, Rome en New York. Twee dagen ervoor meldde Mohammed dat “de helft van Haifa praat over deze gebeurtenis, de meesten van hen komen uit de Joodse gemeenschap van Mosul”.
Pleidooi
Een van de deelnemers was Edwin Shuker, een Britse Jood van Iraakse afkomst. Hij herhaalde zijn pleidooi om Joden hun Iraakse nationaliteit terug te geven, die ze bij vertrek hadden moeten afstaan. Het verzoek heeft hij al op hoog niveau in Bagdad gedeponeerd, maar daar zijn ze druk met de grote problemen van de machtsstrijd, de corruptie, de economische crisis en corona. “Ik vecht voor Irak,” zei Shuker, “voor de beschaving die ik de afgelopen zeventien jaar heb zien verdwijnen, meer en sneller dan in de voorgaande eeuwen.”
Ook andere sprekers benadrukten hoe belangrijk het is om de diversiteit in Irak te bewaren. Dat Iraakse christenen het belangrijk vinden om aandacht te schenken aan de Joodse geschiedenis in hun land. Om ervan te leren, want veel christenen vrezen dat wat met de Joden gebeurde ook hun voorland zou kunnen zijn. Net als dat van de yezidi’s. “We moeten herinneringen terughalen om fouten te erkennen en ervan te leren,” zei Mohammed dan ook.
Een deelnemer wees erop dat als geloven worden vervolgd en gelovigen wegvluchten, het land dat hen verloor de verliezer is, en dat waar ze eindigden de winnaar.
Er werden vooral herinneringen opgehaald. Volwassenen die zich de eindeloze gesprekken van hun ouders en grootouders over Irak herinnerden waarvan ze als kind echter weinig meekregen omdat die in het Arabisch werden gevoerd. Maar wel dat Mosul een ‘mythische plaats’ was, waar ’s zomers op de daken werd geslapen onder een sterrenhemel die zijn weerga niet kende.
Fruit
Ze herinnerden zich de Iraakse gerechten en gewoonten die waren meegebracht en zo anders waren dan die in het land waar ze gingen wonen. Dat er in het Engeland van de jaren zestig waar niet veel fruit was, toch altijd een schaal vol op tafel stond. Dat de meloenen daar nooit zo groot en zoet waren als in Mosul.
In het Iraaks-Joodse dialect, dat veel overeenkomsten heeft met dat van Mosul, wisselde een oudere Joodse Mosulse herinneringen uit met een oudere Joodse Baghdadi, aan hoe Mosul eruit zag in hun tijd.
Die verhalen – daar gaat het Omar Mohammed om. “Ik wil de herinneringen vastleggen om het verhaal te vertellen.” Omdat in Irak veel verloren is gegaan, zoekt hij in Europa naar documenten. Daar vond hij zelfs het ontwerp voor de Mosulse Sassoon synagoge, en vergeten Joodse documenten die als Moskouse gearchiveerd waren. Met daarin onder meer de namen van alle Joodse burgers van Mosul.
Behalve dat er in Israël een Centrum voor de Babylonische Geschiedenis is waar voorwerpen bewaard worden van Iraakse Joden – waaronder de Thorarollen die uit de synagoge van Mosul zijn gered, is de geschiedenis van de Iraakse Joden jarenlang ontkend en weggestopt.
Beweging
Er is eindelijk een beweging op gang gekomen om die ontwikkeling niet alleen te stoppen, maar zelfs om te draaien. Met Amerikaanse steun is de synagoge met het graf van Nahum in het plaatsje Al Qosh gerestaureerd, en hetzelfde gaat gebeuren met de ruïne bij de Koerdische stad Akre. Hoewel in het zuid-Iraakse Kifl de synagoge van de profeet Ezekiel plaats moest maken voor een sjiitische moskee, is de ruimte met zijn graf in de oude staat bewaard gebleven. Alle drie waren tot de jaren zeventig belangrijke bedevaartsoorden voor Joodse gelovigen.
Nu gaan er stemmen op om door de geschiedenis van de Joden weer een plek te geven in Irak, ook het geloof weer toe te laten. Joden met westerse paspoorten bezoeken stiekem Al Qosh en branden er een uit Israël meegebrachte kaars. Omar Mohammed wil de grotendeels vervallen synagoge in Mosul herstellen tot een plek waar Joden ook weer kunnen bidden.
Het Midden-Oosten is in beweging, en oude vijandschappen maken plaats voor pragmatische akkoorden. Jaren na de verdragen tussen Israël en Jordanië en Egypte, doen de Emiraten en Bahrein nu zaken met Israël. El-Al-vliegtuigen gebruiken het Saoedische luchtruim. In Irak is het verzet van pro-Iraanse sjiieten nog te sterk, maar de meer gematigde Irakezen wijzen een toenadering niet meer af. Ook Edwin Shukers pleidooi om Joden hun Iraakse nationaliteit terug te geven, vindt daar steun – als ze zich maar loyaal verklaren aan Irak. Want dat oude vijandsbeeld is niet zomaar gewist.
Narratief
In die ontwikkeling past een streven om het narratief van de Iraakse Joden te noteren – net als in het afgelopen decennium is gebeurd met dat van Saddams vervolging van de Iraakse Koerden. En daar is haast bij, want de verhalen sterven met de vertellers. Dat narratief kan een belangrijke bijdrage leveren aan de acceptatie van het Joodse verleden als onderdeel van het Iraakse. Met als volgende moeilijke en grote stap, de acceptatie van Joodse Irakezen en hun geloof, als onderdeel van de diversiteit van Irak.
