Net als we inmiddels vaktherapie zien bij terminale ziekten zoals kanker, bestaat dit ook al langer in de psychiatrie: expressie als vorm om datgene dat niet in woorden is te vatten, toch te uiten.
Vaktherapie
Vaktherapie vormt dus een belangrijke aanvulling op ander therapievormen. Het niet in woorden te vatten innerlijk, de verborgen emoties komen door middel van creatief bezig zijn naar buiten. Verdrongen of onbewust beleefde emoties, verbonden met onderliggende psychiatrisch problematiek, kunnen zichtbaar worden in het werk van mensen met een psychiatrische achtergrond.
Het meest beroemde voorbeeld is misschien wel het werk van Vincent van Gogh, waarover vele analyses zijn gemaakt . Over de mogelijke relatie tussen zijn werk en mogelijke achterliggende psychiatrische ziektebeelden.
Creatief uiten is overigens niet alleen een middel dat wordt gebruikt in de psychiatrie (zoals ook bij de behandeling van autisme). Ook blijkt het heilzaam in geval van ernstige lichamelijke aandoeningen zoals voor mensen met terminale kanker of andere problematische behandelingen.
De kunst van het uiten
Het creatief bezig zijn is de kunst van het uiten, het gaat niet om de kunst, al kan dit wel het gevolg zijn. Op sommige plaatsen in Nederland zoals in Utrecht Spat en Spatlap , het atelier voor ex- psychiatrische patiënten in Terneuzen (Coltek). Ook in België bestaan ateliers voor (ex-) psychiatrische patiënten of mensen met een (vaak kwetsbare) achtergrond. In verschillende psychiatrische instellingen zien we kleine ateliers als aanvulling op aangeboden behandelingen, als dagbesteding of vorm van therapie. Het biedt deelnemers de mogelijkheid zich te uiten, meestal door middel van beeldende expressie, soms ook middels muziek of andere creatieve werkvormen.
Fantastiké
Stichting Fantastiké te Maastricht werd opgericht in 1963 voor het beheer van kunstcollecties gemaakt door mensen met een psychiatrische achtergrond in de periode 1965 -2000. In een in 2013 opgericht atelier te Maastricht werken veertien mensen met een (heel diverse) GGZ-achtergrond individueel aan hun creatieve expressie. Zij delen een pand met reguliere beeldende kunstenaars, in een gebouw van SAM- ateliers te Maastricht. De deelnemers variëren in leeftijd van ca. 20 tot 70 jaar.
Atelierleden
De atelierleden zijn vrij om het atelier te bezoeken wanneer zij wensen en hebben een vaste werkplek. Drie van hen heb ik mogen interviewen over hun persoonlijke ervaringen met het atelier. Elk met een eigen unieke achtergrond, met een eigen visie op de betekenis van creativiteit en de mogelijkheden om hiermee iets te bereiken. Wat houdt het in om hier te werken en wat betekent dit voor het persoonlijk proces om vooruit te komen?
Jo, 70 jaar
Jo kijkt terug op een leven vol moeilijkheden die te maken hebben met zijn GGZ – verleden. Dertien jaar volgt hij inmiddels deeltijd kunstonderwijs in België. Hij is enthousiast als hij vertelt over het creatief bezig zijn, zoals het maken van een portret. Zijn portretten weerspiegelen iets van de onbekende kant van de mens. De meer duistere en teruggetrokken kanten van de mens zijn zichtbaar in de zware, soms inktzwarte schaduwen op de door hem gemaakte koppen.
“Het is voor mij belangrijk in het Fantastiké atelier te komen,” vertelt hij verder, “Het geeft naast sociaal contact ook een mogelijkheid om andere mensen met een GGZ – achtergrond te leren kennen. En juist dat maakt het bijzonder, je bent met gelijkgestemden.” Creatief bezig zijn vormt de rode draad in zijn leven en haalde hem uit zijn isolement. Naast schilderen en tekenen maakt Jo ook sculpturen van hout, van gips of in mixed media techniek. Mensenkoppen in gips, houten objecten, vaak met een ingewikkelde structuur. Jo ziet de toekomst optimistisch tegemoet.
Werk van Jo:
Myra, 31 jaar
Met 31 jaar behoort Myra tot de jongere atelierleden. Van kleins af aan is ze creatief bezig. In haar zoektocht tot persoonlijke creatieve ontplooiing volgde ze de vooropleiding voor de kunstacademie. Voor haar is het Fantastiké atelier inmiddels een half jaar een plek om gelijkgestemden te ontmoeten.
En misschien vooral ook een plek om zichzelf te zijn. “Creatief bezig zijn is voor mij een uitlaatklep, iets waar ik in mijn leven steeds weer op terugkom,” vertelt ze. Het maken van iets kunstzinnigs geeft voldoening, iets om steeds opnieuw tevreden op terug te kijken.
Ze hoopt, nadat ze een langere tijd een tattoo- shop heeft gerund, om met kunst iets te gaan doen dat vooral uit haarzelf komt. Een zoektocht om techniek met gevoel te combineren. Iets te maken om het maken, niet om anderen tevreden te stellen. Daarbij is ze positief om, ook door middel van het werken in het Fantastiké atelier, te focussen om te zien wat ze kan bereiken.
Werk van Myra:
Moniek, 54 jaar
Met een afgeronde opleiding kunstacademie in de richting monumentale vormgeving is Moniek een van de weinigen in het atelier die zich wel professioneel in de kunst heeft gevormd. Vele jaren werkte ze als kunstenaar en had vele exposities. Tot het niet meer ging.
Ook zij is vanaf haar jeugd creatief bezig. “Voor mij is creatief bezig zijn van levensbelang, “aldus Moniek, “Thuis schilder ik met olieverf en in het atelier, waar ik tweemaal per week kom, werk ik met allerlei materialen op papier.” Binnen het atelier geeft Moniek les in olieverf schilderen. Het fijnste hier is voor haar dat ze gewoon zichzelf kan zijn tussen mensen met een vergelijkbare achtergrond. Ze werkt nu ruim anderhalf jaar in het atelier van Fantastiké en heeft sinds 2010 ieder jaar wel ergens een expositie. Moniek hoopt nog altijd op een verdere toekomst in de kunst. “Wellicht vind ik ooit een grote ruimte om mij verder te ontplooien.”
De werkplek van Moniek
Outsider art?
De meeste deelnemers hebben geen opleiding in de kunst genoten. Het gemaakte werk toont dan ook vooral directe voorstellingen, gemaakt vanuit emotie zonder zich te bekommeren om techniek of achterliggende aangeleerde invloeden.
Veel van het werk vormt daardoor een afspiegeling van de persoonlijke, innerlijke zoektocht naar de kunst van het uiten. Zulke, hieruit ontstane creatieve werken kunnen in een aantal gevallen gerekend worden tot kunst, al is het soms moeilijk onder te brengen.
We kunnen proberen het te categoriseren in stromingen met namen als primitive art, emotional art, abstract art of raw art. De term die vaak het beste past is outsider art. In die kunstvorm gaat het niet om iets te maken dat bestemd is voor een expositie, om getoond te worden. Integendeel, het primaire doel is beeldende expressie te gebruiken als middel om bezig te zijn, te verwerken, te vormen. Toch is deze vorm van uiten (outsider art) door Roger Cardinal in 1972 geïntroduceerd als synoniem voor de eerder door Jean Dubuffet genoemde kunstvorm ‘art brut’. En uiteindelijk ook erkend als aparte kunstvorm.
Eén van de bekendste art brut kunstenaars binnen de hedendaagse kunst is Jean Michel Basquiat, van wie in 2019 in Schunk te Heerlen een grote expositie was te bezoeken.
Exposeren
In een aantal gevallen blijkt de kunstzinnige waarde van in het atelier vervaardigd werk voor anderen zo groot, dat werk toch wordt getoond aan een groter publiek. In het Museum van de Geest te Amsterdam (outsider art in dit museum) vinden we zo werk van het voormalig atelier lid Dave Bastiaens.
Werk van leden van het Fantastiké atelier wordt binnen de regio af en toe geëxposeerd, zoals dat van Deniece Clermont in de Lutherse Kerk te Maastricht.
Toch is exposeren absoluut niet het doel van het bestaan van het Fantastiké atelier. Het naar buiten brengen van de binnenin beleefde emoties blijft, naast het sociale aspect, de belangrijkste reden om in het atelier bezig te zijn. In die zin zijn veel werken die nooit aan het publiek getoond zullen worden, te beschouwen als outsider art pur sang.
Voor meer informatie:
Lokale websites /info
Stichting Fantastiké website
Toon Hermanshuis creatieve therapie website
Werk van Moniek website
Henk Smeijsters, Handboek creatieve therapie.
Musea
(Outsider Art museum) Museum van de Geest website
Museum van Spontane kunst (België) webiste
Museum Dr. Guislain website
Het copyright van de in dit artikel getoonde werken ligt bij de deelnemers van het atelier Fantastiké
