Vlak voor Kerst 2021 leek het alweer mis te gaan. De vierde lockdown haalde een streep door de tournee van Het Nederlands Bach Consort, in de wandeling aangeduid als NBC.
‘We zaten net weer in een stijgende lijn, alle kaartjes voor de kerstconcerten 2021 waren verkocht,’ verzucht Heleen Koele. Collega Sytse Buwalda valt haar bij: ‘En dan wil je die muziek zo graag delen met je publiek. En ja, je wilt natuurlijk ook dat je collega-musici gewoon worden uitbetaald.’
Maar in plaats van fatalisme bemerkten ze bij zichzelf een opluchtende kloekmoedigheid en flexibiliteit. Buwalda: ‘Binnen een halfuur na de persconferentie op 14 december hingen we al aan de telefoon met onze zakelijk leider Gerben Pol en besloten we: oké, we gaan door! Wij gaan gewoon kerstmuziek uitvoeren, we maken daarvan video-opnamen en sturen het publiek een exclusieve YouTube-link!’
In totaal verschenen er drie muzieksessies op YouTube. ‘En iedereen reageerde zó begripvol en enthousiast!’ blikt Heleen Koele terug. ‘We moesten wel wat wijzigen in het programma, want niet alle repertoire was geschikt voor video. Zo is ‘The Little Match Girl Passion’ van David Lang een oratorium, dat je echt live moet beleven. Maar we hebben bijvoorbeeld wel de dubbelkorige ‘Hymn to the Virgin’ van Benjamin Britten opgenomen, samen met ons collega-ensemble Consensus Vocalis uit Enschede. En na december zijn we ook meteen gaan repeteren voor Motetten II. Niets is zeker in deze tijd, dus dan kun je net zo goed doorgaan.’
Eén en al jubel
Nu ook de vierde lockdown is opgeheven, reikhalzen alle NBC’ers weer naar het ‘echte’ optreden. Motetten II sluit aan bij Motetten I, waarmee ze in juni 2021 door het land toerden. Anders dan de eenvoudige titel doet vermoeden is ook dit allerminst een doorsnee programma. Zo is Bachs motet ‘Singet dem Herrn ein neues Lied’ BWV 225 een ongewoon uitbundig en technisch ambitieus koorwerk. Verder krijgt het publiek weer een wereldpremière te horen.
‘Alle drie Bachmotetten hebben iets bijzonders,’ vertelt Sytse Buwalda. ‘Om te beginnen zijn ze alle drie dubbelkorig, wat inhoudt dat alle acht zangpartijen een enkele bezetting hebben. Toch heeft ‘Singet dem Herrn’ een echt orkestrale grandeur, het is één en al jubel! Al weten we na driehonderd jaar nog steeds niet waarover er nu precies gejubeld werd… Het is namelijk onbekend voor welke gelegenheid Bach dit motet schreef.’
Begrafenis
Anders is dat met ‘Der Geist hilft unsrer Schwachheit auf’ BWV 226, uit oktober 1829. Dit was een compositie-opdracht voor de uitvaart van Leipziger professor Johann Heinrich Ernesti. Waarschijnlijk had Ernesti bij leven al te kennen gegeven dat hij geen treurnis wenste bij zijn afscheid, en koos hij bewust een optimistische tekst uit Paulus’ brief aan de Romeinen.
Buwalda: ‘Het bijzondere is dat we van dit motet bijna alle originelen hebben, zowel Bachs handgeschreven werkpartituur als de vocale en instrumentale partijen. Misschien dat Bach ook voor andere motetten instrumentale partijen heeft gemaakt, maar dat weten we gewoon niet. Het was voor kerkelijk gebruik in elk geval niet gangbaar.’
Koele: ‘In de 24 jaar dat ik bij het Nederlands Kamerkoor ben, hebben we Bachmotetten heel vaak a cappella gezongen.’
Buwalda: ‘En in Bachs tijd werd muziek bij uitvaartdiensten sowieso zonder instrumenten uitgevoerd. In de Thomaskirche en de Nikolaikirche klonk alle begrafenismuziek a cappella. Maar de dienst voor Ernesti vond plaats in de Sankt Pauli, de universiteitskerk van Leipzig, en daar mochten instrumenten kennelijk weer wél. Wij spelen het straks dus ook met continuo.’
Weimar
Dan is er nog ‘Fürchte dich nicht’ BWV 228, waarvan – zoals het opusnummer al aangeeft – lang is gedacht dat Bach ook dit motet componeerde toen hij als cantor en organist in Leipzig werkte, dus na 1723. Maar nee, weet Buwalda inmiddels, waarschijnlijk is het van veel eerdere datum. ‘Aan zowel de structuur als de teksten kun je zien dat het vermoedelijk uit 1714 dateert, toen hij concertmeester aan het hof in Weimar was. Zo heeft Bach hier alleen Bijbel- en koraalteksten gebruikt, en geen vrije poëzie zoals bij zijn latere motetten.’
Over poëzie gesproken: traditiegetrouw presenteert Het Nederlands Bach Consort ook weer een gloednieuw muziekstuk. De Grieks-Amerikaanse componist Victor Kioulaphides heeft het beroemde dertiende-eeuwse Zonnelied van Franciscus van Assisi getoonzet onder de titel ‘Cantico delle Creature’, Lofzang der Schepselen. ‘Het was een groot genoegen om bij zo’n mooi gedicht muziek te mogen componeren,’ mailde Kioulaphides over deze opdracht.
‘Kosmische liturgie’
Voor meer achtergrondinformatie wendden Koele en Buwalda zich tot franciscaan Rob Hoogenboom, oud-provinciaal van de Ordo Fratrum Minorum oftewel de Minderbroeders. Volgens Hoogenboom was Franciscus van Assisi ‘…zó ziek en murw toen hij deze tekst schreef dat hij het daglicht niet meer kon verdragen. En tóch kwam in het donker deze kleurrijke processie van schepselen aan hem voorbij.’
Het zou in de herfst of de winter van 1224/1225 zijn geweest − Franciscus begon al de eerste tekenen van stigmata te vertonen – toen hij op zijn ziekbed plotseling rechtop ging zitten, de tekst dicteerde en er een melodie bij maakte. ‘Deze melodie is niet bewaard gebleven, maar het werd waarschijnlijk gezongen als een gregoriaanse psalm,’ schrijft Hoogenboom. ‘Het lied is een “kosmische liturgie” waar Franciscus alle schepselen oproept om als één familie, als broeders en zusters van elkaar, God te loven en te prijzen. Als broeders zingen wij het lied staande rond de baar van een overleden broeder.’
Middeleeuwse technieken
Heleen Koele: ‘In eerste instantie vroegen wij Rob Hoogenboom natuurlijk om de muziek. Maar de franciscanen zingen een eigentijdse melodie. Victor Kioulaphides heeft in zijn ‘Cantico delle Creature’ nu middeleeuwse technieken toegepast. Wat wij vooral zo mooi vinden, is dat Franciscus echt álle aspecten van de schepping bezingt, inclusief ziekte en dood: “Wees geprezen, mijn Heer, om uw zuster de lichamelijke dood, die geen levende mens kan ontvluchten…”’
Het NBC zingt de originele tekst, in middeleeuws Italiaans. Opvallend is de terugkerende aanhef ‘Laudato si’…’ (Wees geprezen); die zinsnede diende paus Franciscus in 2015 als titel voor de encycliek waarin hij oproept tot zorg voor en mededogen met de schepping. Het Zonnelied geldt dan ook als een ‘ecologische’ tekst, die aansluit bij het gedachtegoed van de milieubeweging.
Dierendag
‘Iedereen kent de heilige Franciscus wel zo’n beetje van Dierendag,’ zegt Sytse Buwalda. ‘Maar ik ben in 2019 zelf in Assisi geweest en heb daar zijn graf bezocht. Het was er die dag heel rustig, want het was bloedheet. Je daalt in die kloosterkerk steeds dieper en dieper af; niet alleen fysiek, naar de grafkelder, maar ook spiritueel. Je voelt dat je een bijzondere ervaring tegemoet gaat. Echt, ik heb daar bij zijn tombe gewoon zitten janken. En dat wij nu zijn ‘Cantico delle Creature’ uitvoeren, raakt me diep. Ach, als iedereen daar eens naar zou leven… Laten we hopen dat het veel positieve vibes teweegbrengt, juist in deze tijd.’
23 maart, Zwolle, Academiehuis Grote Kerk; 25 maart, Leeuwarden, Grote Kerk; 27 maart, Breda, Grote Kerk; 29 maart, Amsterdam, Waalse Kerk; 3 april, Groningen, Der Aakerk.
www.hetnederlandsbachconsort.nl
