De museummuur is aan flarden geschoten door een levensgroot, fallusvormig kanon. Glibberige rode smurrie is uiteengespat op vloeren en muren. Kapoors kunst is abstract en tijdloos, maar dit lijkt ondubbelzinnig en actueel. Is ‘Shooting into the Corner’ een reactie op de oorlog in Oekraïne? “Toen ik dit vijftien jaar geleden maakte had ik niet de associatie met oorlog die het nu oproept. Hoe een werk wordt gepercipieerd verschilt door de tijd, maar vooral door wie ernaar kijkt. Er gebeurt iets tussen de kijker en het werk, althans dat hoop ik”, zegt Kapoor.
Tijdens de Biënnale van Venetië nodigt de Gallerie dell’Accademia, het rijksmuseum van de gondelstad, altijd een hedendaagse kunstenaar uit om de dialoog aan te gaan met de eigen collectie Venetiaanse schilderkunst. Die eer valt deze editie te beurt aan Anish Kapoor. De beeldend kunstenaar is aanwezig bij de opening, net als Taco Dibbits, curator van de expositie en directeur van het Rijksmuseum Amsterdam en Giulio Manieri Elia, directeur van de Accademia. De drie mannen staan op de zonovergoten binnenplaats van de Accademia. Boven hen uit torent als een satelliet een groot rond spiegelwerk. Deze ‘Sky Mirror’ weerkaatst de oude binnenmuren van het museum waar de expositie geopend wordt.
De kunstenaar is klein van stuk en heeft een beheerster voorkomen dan je zou verwachten bij iemand die werk maakt dat veelal groot, woest, onontkoombaar, zintuigelijk en confronterend is. Dibbits vertelde eerder in Amsterdam toen de voorbereidingen voor de expositie nog in volle gang waren, dat hij Kapoor had ervaren als ongelofelijk energiek: “Hij gaat maar door met produceren en maken, omdat hij niet anders kan. Hij is heel toegewijd, deze expositie betekent veel voor hem. Het is een soort ‘finest hour’ waar hij best zenuwachtig voor is. Anish is heel wat gewend, maar dit is een groot podium in een historische kunststad waar hij zichzelf blootgeeft naast al die generaties die hem voor zijn gegaan.”
De expositie, eenvoudigweg ‘Anish Kapoor’ getiteld, gaat van start na jarenlange voorbereiding en uitstel door de pandemie. Bijzonder is dat de tentoonstelling verspreid is over twee locaties in de stad. In de eerste, de Accademia, zijn de werken van Kapoor tentoongesteld op de begane grond, waar op de eerste verdieping de beroemde collectie hangt van renaissance meesters als Bellini, Titiaan, Tintoretto en Veronese. Kapoor erkent in zijn toespraak schatplichtig aan hen te zijn: “Alle kunst moet zich verbinden met zijn voorgangers.” De tweede locatie, Palazzo Manfrin, staat volledig in het teken van Kapoor. De kunstenaar is dan ook de eigenaar; hij kocht het vervallen barokke paleis en laat het renoveren om het opnieuw de culturele bestemming te geven die het in de 18e eeuw had.
Snijwond
Het retroperspectief bestaat uit ongeveer zestig werken uit de belangrijkste perioden van Kapoors oeuvre vanaf de jaren tachtig. De pigmentwerken, de felrode installaties, de spiegelsculpturen, de uitgeholde natuurstenen: ze zijn allemaal vertegenwoordigd in verschillende varianten. Daarnaast is er veel nieuw werk: imposante, abstracte schilderijen waarop inktzwart en bloedrood de boventoon voeren. Kapoors hand is duidelijk herkenbaar in de soms lugubere sfeer die de schilderwerken uitstralen. Hij maakte ze in isolatie tijdens de pandemie toen de studio waar hij met zijn teams normaliter werkt aan de driedimensionale werken, noodgedwongen gesloten was.
Naast de rode kanonschade heeft het oude museum onder meer werk te ‘lijden’. In een verder lege witte ruimte is een bloedrode snijwond in de Accademiamuur gegutst. Als ‘The Healing of St Thomas’ niet zo hoog aan de wand was aangebracht, zou je je vingers erin kunnen steken, zoals in het klassieke Bijbelverhaal. Een ruimte verder laat de kunstenaar de hagelwitte huid van het museum opbollen tot een organische uitstulping als een zwangere buik: ‘Pregnant White Within Me’.
De laatste zaal in de Accademia is gevuld met het nieuwe werk dat in faam zijn tijd al vooruitgesneld is, omdat het gemaakt is met het ‘zwartste zwart’ – een vinding die Kapoor claimt als enige kunstenaar te mogen gebruiken (zie kader). Kapoor experimenteert met de zwarte materie aangebracht op verschillende geometrische vormen. Steeds is het vooraanzicht een zwart vierkant. Ogenschijnlijk. Een stap opzij verraadt het optisch bedrog: tweedimensionaal blijkt driedimensionaal, het vierkant blijkt een bolhoed of een punt of een kubus. Of juist een gat. Hoog aan de muur zijn meer zwarte gaten of zijn het juist bollingen? Hoe je je ook went of keert, terwijl je nek verkrampt van het omhoog turen, het zintuigelijke zwarte raadsel laat zich moeilijk onthullen. Gevolg is dat je het met je meedraagt naar buiten het zonlicht in, op weg naar het tweede deel van de expositie in Palazzo Manfrin.
‘Non-Objects’
De renovatie van het kunstpaleis is nog in volle gang, maar de versteviging van de fundering en plafonds is gereed. Geen overbodige luxe, want de entreehal is van nok tot vloer gevuld met het kolossale hangende ‘Mount Moriah at the Gate of the Ghetto’. Een roodzwarte massa waarmee de overdonderende toon voor de rest van de expositie is gezet.
Hoog in de hoek op de eerste verdieping verrijst een dieprode zon. Aan de voet daarvan is de ruimte bezaaid met plukken en vlokken van een glibberige, felrode smurrie. Meer van dat spul wordt opgetakeld langs lopende banden. Eenmaal bovenin kletst de kleverige materie op de grond tussen de rest van de rode ravage. Het kunstwerk ‘Symphony for a Beloved Sun’ ontstaat voor de ogen van de bezoeker. Het contrasteert stevig met het pastel van de weelderige plafondschildering.
Verderop zorgt het overvloedig binnenvallende daglicht ervoor dat alle opengebarsten plooien en reliëfs van de schilderwerken glimmen. De associatie met binnenstebuiten gekeerde ingewanden is onmiskenbaar en dringt door tot in de maagstreek. Dit ‘Internal Object in Three Parts’, in 2015 al te zien in de eregalerij van het Rijksmuseum, is om van te rillen, zeker omdat je tegen die tijd al het nodige impregnerend rood voor de kiezen hebt gehad.
Maar je ontmoet ook pure esthetiek: wonderschone minutieus bewerkte albasten sculpturen, feeërieke spiegels die wedijveren met de wandschilderingen van het palazzo en meer van de metafysische zwarte objecten – door Kapoor ‘Non-Objects’ gedoopt vanwege hun ongewisse grenzen.
“De tegenstelling tussen het bestaan van oppervlakte en het niet bestaan ervan, is een kenmerk van Kapoors heel precies afgewerkte kunst”, zegt curator Dibbits. “Net als het spanningsveld tussen geweld en liefde dat zijn werk in zich draagt en zoals dat ook in de mens zit. Kapoor confronteert je met jezelf.”
De tentoonstelling ‘Anish Kapoor’ in Gallerie dell’Accademia en Palazzo Manfrin (Venetië) is van 20 april tot 9 oktober 2022 – www.gallerieaccademia.it/en/anish-kapoor-0
Bio
Anish Kapoor, geboren in Mumbai, India in 1954, volgde een kunstopleiding in Londen en woont en werkt daar sindsdien. Zijn werk is opgenomen in museumcollecties van onder andere het MoMA, het Tate en de Guggenheim-musea en is ook in Nederlandse musea te zien (zie kader). De afgelopen decennia had hij wereldwijd solo exposities en in 1990 vertegenwoordigde hij Groot-Brittannië op de 44th Biënnale van Venetië waar hij de Premio Duemila Prijs won. In 1991 kreeg hij de Turner Prijs. Kapoor is ook bekend om zijn reusachtige sculpturen in de openbare ruimte, zoals de spiegelende blikvanger ‘Cloud Gate’ in Chicago, in de volksmond ‘The Bean’ genoemd vanwege zijn vorm.
Zwartste zwart
Kapoor werkt met pure pigmenten, onderzoekt de scheidslijn tussen het tastbare en de leegte, tussen licht en donker, tussen object en wat hij noemt ‘Non-Object’. In 2016 stuitte hij in de krant op een artikel over koolstof en nanotechnologie. Er was sprake van een nieuwe wetenschappelijke vinding: het ‘zwartste zwart’ dat 99,9 procent van het licht absorbeert. Gevolg daarvan is dat reliëf of diepte onzichtbaar wordt bij materie die bedekt is met wat de kunstenaar heeft gedoopt tot ‘Kapoor Black’. Het goedje komt niet uit een verftube, maar wordt aangebracht door verhitting in een reactor. Dat maakt de kunstwerken niet alleen fragiel, maar ook giftig. Vandaar de opstelling in vitrines, wat enigszins afdoet aan de magie. De ervaring is afstandelijker dan bijvoorbeeld bij Kapoors ‘Descent into Limbo’ – het verraderlijke zwarte gat waar een museumbezoeker in Portugal daadwerkelijk eens indonderde.
Kapoor zien in Nederland
Museum De Pont in Tilburg onderhoudt nauwe banden met Kapoor en heeft werk in de vaste collectie dat verschillende periodes en stijlen van de kunstenaar kenmerkt, waaronder ‘Descent into Limbo’, ‘When I am Pregnant’ en ‘Vertigo’. Buiten bij de entree staat ‘Sky Mirror (for Hendrik)’, dat Kapoor maakte ter gelegenheid van 25 jaar De Pont. “Kapoor is iemand die veel harten voor de hedendaagse kunst wint”, zegt conservator van De Pont Maria Schnyder. “Zijn werk speelt zo in op je waarneming dat de dialoog met de bezoeker vanzelfsprekend op gang komt”, beaamt directeur Martijn van Nieuwenhuyzen.
Het Kröller-Müller Museum kocht recent een nieuwe sculptuur van Kapoor aan. Bij ‘Untiteld’ uit 2018 lijkt het of een eivorm zweeft in het natuurstenen omhulsel waar het is uitgehakt en waar het daglicht doorheen valt. Het is tentoongesteld met de twee andere werken van Kapoor uit de collectie: ‘Part of the Red’ en ‘Turning the world inside out’.
Beeld: Attilio Maranzanol, David Levene (copyright Anish Kapoor)
‘Mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten’
