Moeten we ook hier de diepte in om er een weg uit te vinden? En hoe ziet dat er dan uit? Net zoals een gebrek aan verbinding met anderen vaak ten grondslag ligt aan verslaving, kun je ook zeggen dat een gebrek aan verbinding met de natuurlijke wereld een ecologische crisis tot gevolg heeft gehad. We zijn vervreemd van de natuurlijke wereld en om weer in verbinding daarmee te kunnen staan, moeten we ons als onderdeel ervan zien, zodat vervreemding verdwijnt.
Diepe ecologie
Laat dat nu de gedachte zijn achter de ecologische stroming diepe ecologie, die stelt dat alles wat leeft, ongeacht het nut ervan voor mensen, een inherente waarde heeft, en dat onze samenleving in lijn met dat inzicht moet worden ingericht. Diepe ecologie neemt afstand van het mens-centrale denken en de door het christendom geleefde gedachte dat de mens als heerser boven de natuur staat. Die zienswijze is niet compleet nieuw. Het leefde al in de oude natuurreligie, waarvan de beoefenaars onder meer vrouwen waren die beschuldigd werden van ‘hekserij’ in de tijd dat de kerk nog een enorme stempel op het dagelijks leven drukte.
Zou diepe ecologie en connectie tot de natuurlijke wereld ons kunnen helpen het milieu-vernietigende pad te verlaten? Om die vraag centraal te stellen, moeten we eerst een andere beantwoorden. Wat is nu eigenlijk ‘natuur’? Die weide voor je huis, de grazende schapen, het rivierstroompje, de stokoude eik langs het water, de velden met wilde bloemen waar bijen graag komen?
Wat is ‘natuur’?
Volgens de Van Dale is natuur “alles op aarde wat niet door de mens is gemaakt: de planten, dieren, bergen enz.”
“Natuur is een vaag begrip, helemaal in Nederland, waar alles is aangelegd en wordt beheerd. Natuur is vaak romantisch.” Dat schrijft filosoof Eva Meijer in het essay Vuurduin dat gaat over de verdwijnende natuur in Nederland. “Het lijkt alsof het begrip natuur naar iets vaststaands in de werkelijkheid verwijst, iets met de wilde wereld zonder inmenging van mensen, woeste bergtoppen en oerbossen, hutjes op de hei, Rousseau, Thoreau of desnoods de Wadden,” aldus Meijer. Het heeft ook iets naïefs en braafs hoe we over natuur denken. We denken vaak bij natuur aan een gebied om tot rust te komen en te wandelen. In Nederland hebben we een uniek natuurgebied dat belangrijk is voor trekvogels: De Waddenzee. En de Veluwe en de Oostvaardersplassen, die misschien niet zo oer zijn, maar wel belangrijke ecologische waarde hebben.
De dichter J.C. Bloem schreef in het gedicht De Dapperstraat: ‘Natuur is voor tevredenen of legen. En dan: wat is natuur nog in dit land? Een stukje bos, ter grootte van een krant. Een heuvel met wat villaatjes ertegen.’
Functionele kijk
Zolang we natuur blijven beschouwen als iets anders om van te genieten of om van te profiteren, of om je zoals Bloem aan te ergeren, houden we, volgens Oud-Denker des Vaderlands René ten Bos, een functionele kijk op natuur.
Die functionele kijk op natuur hebben we vooral te danken aan de Verlichtingsfilosoof René Descartes, die geest of innerlijkheid tegenover het lichaam of materie zette. Rede tegenover emotie. Onder zijn invloed kent de Europese geschiedenis een voorkeur voor de cultuur en rede boven natuur en emotie. Zo beschouwde Descartes dieren als automaten die geen gevoel en geen emotie ervaren. En natuur als iets buiten onszelf.
Zijn we eigenaren van de bergen, de zeeën, de aarde? Of zijn we rentmeesters? Zijn we partners van de dieren, de planten, van al dat leeft? Of zijn we deel van de natuur? Onze persoonlijke en culturele ervaring bepaalt grotendeels het antwoord.
Filosoof en ecoloog Matthijs Schouten roept in een toespraak op om onze houding ten opzichte van de natuur te bezien en, zo nodig, dringend te herzien. In het Westen zien we natuur vooral als een hulpbron, als eigendom, waar we mee kunnen doen wat we willen. Dat idee stamt al uit de tijd van Aristoteles, die een hiërarchie maakte van de natuurlijke wereld. Onderaan staan de mineralen, dan de lagere en hogere planten, vervolgens de lagere en hogere dieren en tenslotte helemaal bovenaan de hiërarchie staat de mens. Het lagere moet het hogere dienen.
Rentmeesterschap
Later vond dit idee gehoor in het christendom, dat verkondigt dat de natuur is geschapen om de mens te dienen, mits we er goed voor zorgen. Dat we in de huidige tijd de aarde en haar bronnen beschouwen als iets dat we naar believen kunnen gebruiken en uitbuiten, is exact de reden waarom we in een ecologische crisis zijn aangekomen, meent Schouten. “Daarom zouden we moeten groeien in het idee dat we niet in de wereld, maar van de wereld zijn, dat de mens onderdeel uitmaakt van de natuur.” Menselijk welzijn en de gezondheid van de natuur en groter, de planeet, zijn geheel met elkaar verweven.
Gewelddadig idee
Natuur en cultuur zijn geen tegenstellingen, dáág Descartes, en natuur is niet iets voor tevredenen of legen, dáág J.C. Bloem, maar natuur dat zijn wijzelf. Ons lichaam is een ecologisch organisme en communiceert op allerlei niveaus met bacteriën en cellen, ook dat wat buiten ons is. Dieren zijn gevoelige wezens en kennen, net als mensen, emoties als blijdschap, pijn en angst. De functionele kijk op natuur, en ook dus op dieren, moet hoognodig op de schop. Het idee dat we als mens gescheiden zijn van de natuur is een achterhaald en gewelddadig idee. Een meer integrale en diepe blik is nodig, die de inherente waarde van alle levende organismen bevordert, ongeacht de functie voor menselijke behoeften.
Karen Armstrong laat met haar nieuwste boek De Heilige Natuur aan de hand van vele oude mystici, denkers en dichters zien dat we – net als zij deden – naar de natuur kunnen kijken om weer te ontdekken dat het goddelijke onlosmakelijk met de natuur is verbonden. Volgens Armstrong biedt de visie van een heilige natuur een ontsnapping aan het huidige destructieve pad waar we maar niet afkomen. Actievoeren is niet genoeg.
Natuur is politiek
Naast persoonlijke en culturele ervaring speelt ook politieke voorkeur een rol in hoe we kijken naar natuur. Als we naar het politieke speelveld kijken, zien we opkomen voor de gezondheid van de natuur (en daarmee onszelf) als een onderwerp van progressieve en linkse partijen. Natuur, en daarmee samenhangend klimaat, worden door conservatief – en ultrarechts ‘linkse hobby’s’ genoemd. Dat zet de toon, niet waar? Best gek dat juist conservatieve partijen natuur en milieu van ondergeschikt belang blijken te vinden. Je zou verwachten dat het belangrijk voor ze is dat natuur en leefomgeving beschermd en behouden worden. Maar natuur zou helemaal niet links of rechts moeten zijn. Het feit dat ze dat vooralsnog wél is, heeft iets armoedigs en droevigs.
Hernieuwd mensbeeld
Een werkelijke oplossing van de ecologische aftakeling en de klimaat-noodtoestand is niet alleen verduurzaming, maar een hernieuwde kijk op onze menselijkheid, die niet gescheiden is van de natuur, maar juist deel ervan is. Diepe ecologie vraagt dieper naar de oorzaken van de huidige ecologische crisis en vindt die in onze relatie tot andere levensvormen. De mens waant zich volgens de diepe ecologen een heerser op aarde en ziet de aarde enkel nog als een voorraad aan energie, waarvan gulzig getapt moet worden. De Godfather van diepe ecologie is de Noorse filosoof Arne Naess, die sinds de zeventiger jaren deze stroming van de ecologie verder heeft ontwikkeld. Volgens Naess verdwijnt vervreemding, wanneer we ons identificeren met alle vormen van leven.
Je zou kunnen zeggen dat diepe ecologie ook een vorm van spiritualiteit is. Daarin komt de noodzaak van bewustzijnsverandering aan de orde, een andere manier van zien en zijn, waarin de natuurlijke wereld een complex van relaties is en waarin het bestaan van organismen afhankelijk is van het bestaan van andere binnen ecosystemen. De mens is onderdeel van dit geheel. Door dit besef kijken diepe ecologen anders naar de wereld dan de ‘gewone’ ecologen, die de natuur als een instrument zien waar de mens een centrale rol speelt.
Door met aandacht op te merken hoe de moerbeiboom zijn bladeren verliest in de winter en nu langzaamaan iedere dag weer nieuwe bladeren laat zien, hoe fresia’s langzaam opkomen en ineens in volle bloei staan, hoe boerenkool uit de grond schiet en later op ons bord ligt, en we de namen willen weten van de wilde planten in het levensweb in onze omgeving, verbinden we ons met de natuurlijke wereld. Dat leidt vanzelf naar het inzetten voor een gezonde leefomgeving en vermindering van consumptie.
Autoritair?
Diepe ecologen zijn voor het behoud van de wildernis, voor eenvoudig leven en voor minder mensen op aarde. Ze pleiten voor het teruggaan naar de basis. De activistische stroming krijgt ook kritiek. Zo zijn er beschuldigingen van groen fundamentalisme of eco-fascisme. Als er diepe ecologen zijn die zo ver gaan dat zij vinden dat ieder zijn bewegingsvrijheid maar zou moeten inleveren voor de glorie van het geheel, ja dan is er kans dat het politieke gevolg van diepe ecologie autoritair beleid wordt.
Veranderingsinstrument
Toch denk ik dat we met een gezonde diepe ecologie een veranderingsinstrument in handen hebben om dichter bij de natuur, en daarmee bij onszelf, te staan, waardoor we ons willen inzetten voor een gezonde leefomgeving. Doom en gloom verhalen maken murw en werken alleen maar gevoelens van machteloosheid en hopeloosheid in de hand. Dat is nu juist funest.
Ik heb een diep donkergroen hart, maar het zoveelste paniekbericht dat we nu echt actie moeten nemen anders is het te laat en wordt verwacht dat de planeet opwarmt met drie of vier graden, het komt niet meer aan. En ik durf te stellen, met mij vele anderen. Niet dat ik er dan maar voor kies om mijn hoofd in het zand te steken. Zeker niet. Ik zou willen voorstellen dat we onze individuele verhouding tot de natuur radicaal herzien en vanuit die bewustzijnsverandering denken en handelen. Matthijs Schouten maakt een ijzersterk punt door te stellen dat de diepe oorzaak van biodiversiteitsverlies en milieuvervuiling te zoeken is in de menselijke verhouding tot de natuur. Dat sluit ook aan bij de diepe ecologie.
Alarmisme slaat dood
We kunnen actief op zoek gaan naar de diepere aard en betekenis van onze levensbronnen en het levensweb, of we ons nu in de stad of op het platteland bevinden. Vooral niet in alarmerende krantenkoppen blijven hangen, die toch wat oppervlakkig aandoen. Hoeveel bezorgde berichten ik wel niet voorbij heb zien komen op LinkedIn afgelopen week naar aanleiding van het laatste IPCC-klimaatrapport. Begrijpelijk, maar of het voldoende helpt om tot actie over te gaan? Ik denk het niet. Angst en paniek zijn sowieso niet de beste drijfveren. Spreken over een ‘klimaathel’, het komt bij het merendeel echt niet aan. Ik verwacht dat zowel machteloosheid als weerstand tegen klimaatnieuws de komende tijd sterker wordt. Is het niet tragisch dat we de ecologische – en klimaatcrisis niet kunnen oplossen, vooral omdat we er zo verschillend over denken?
Het is tijd om dieper te gaan, verbinding te vinden, en mogelijk kan diepe ecologie hiervoor handvatten aanreiken. Handvatten zoals eenvoudiger leven, back to basics, verbinding met de natuur, rewilding, zowel natuurlijk als menselijk. Het klinkt misschien radicaal of onbereikbaar, maar het is vooral een innerlijk bewustzijnsproces dat ieder mens kan aangaan. Dat kan zich uiten ergens tussen planten in je stadsappartement, een strookje land, de stilte opzoeken in een tuin of verder weg op één van de Waddeneilanden, tot een verblijf in een Noorse berghut en het cultiveren van een stuk grond. Ik nodig je uit.
Beeld: Jeremy Bishop
