Het klinkt aanlokkelijk dat je met het ontzeggen van Oekraïne in de NAVO duizenden levens hadden kunnen voorkomen. Je zou je kunnen afvragen waarom deze mogelijkheid niet serieuzer is overwogen. Het antwoord op deze vraag is echter dat het nooit een werkbare optie is geweest. Om nog preciezer te zijn, Rusland verwierp dit voorstel categorisch. Een week voor de Russische invasie in Oekraïne, op 14 februari 2022, verklaarde de Duitse Bondskanselier Scholz expliciet dat het NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne op dat moment niet ter sprake was. Zelfs het Russische persbureau TASS erkende op 15 februari dat Scholz duidelijk maakte dat het Oekraïense lidmaatschap voorlopig niet op de agenda stond. Toch blijft de vraag: waarom beweren sommige mensen nog steeds dat de oorlog voorkomen had kunnen worden door te handelen zoals Scholz voorstelde?
NAVO-lidmaatschap was nooit echt aan de orde
Zelfs afgelopen juli herhaalde Scholz dat het Oekraïense lidmaatschap voorlopig niet bespreekbaar was, ondanks de wapensteun en ondanks dat Oekraïne de overstap had gemaakt van oude Sovjet-munitie naar NAVO-munitie. Scholz benadrukte dat niemand tijdens oorlogstijd lid kan worden van de NAVO. De NAVO had immers zelf al in januari 2022 verklaard dat Oekraïne niet in aanmerking kwam voor NAVO-lidmaatschap. Ten eerste vanwege ‘betwiste territoriale gebieden’ en ten tweede vanwege het wijdverbreide corruptieprobleem in Oekraïne, wat niet voldoet aan de basiseisen voor NAVO-lidmaatschap. Scholz bevestigde deze stand van zaken met de woorden ‘voorlopig niet aan de orde.’ Bovendien had Scholz’ voorganger, Angela Merkel, haar veto uitgesproken over het Oekraïense NAVO-lidmaatschap, nadat Oekraïne aanvankelijk in 2008 in Boekarest de belofte had gekregen ooit NAVO-lid te kunnen worden
Veto
Dus in werkelijkheid was er geen enkele reden om aan te nemen dat Oekraïne op korte of middellange termijn lid zou kunnen worden van de NAVO, puur omdat ze niet aan de vereisten voldoen. Alhoewel dit waarschijnlijk een diplomatieke manier was om het Oekrainse lidmaatschap op de lange baan te schuiven. Bovendien hebben Duitsland en Frankrijk hun veto uit 2008 tot op heden niet ingetrokken. Dit was allemaal al lang bekend bij Poetin voorafgaand aan de Russische invasie in februari 2022. Poetin beweert dat de veiligheidszorgen van Rusland niet serieus werden genomen, maar dat is gewoonweg niet waar. In 2008 benadrukte Merkel bij het verdedigen van haar veto tegen het lidmaatschap van Georgië en Oekraïne dat ‘Ruslands veiligheidszorgen in overweging genomen moesten worden.’
Ruslands wilde niet onderhandelen
Dus waarom had Rusland dan extra garanties nodig over Oekraïne haar potentiële NAVO-lidmaatschap en over de Ruslands NAVO-buren? Vergeet niet dat Rusland destijds (in de winter van 2021-2022) 200 duizend manschappen aan de grenzen van Oekraïne had staan en de NAVO nauwelijks fysieke aanwezigheid had in de Baltische Landen. Dit roept de vraag op of Rusland al ruim van tevoren van plan was om Oekraïne aan te vallen. Rusland wilde namelijk niet onderhandelen, maar stelde in december 2021 een ultimatum aan de NAVO. De NAVO diende zich in materiële zin terug te trekken tot de grenzen van 1997. Dit zou de facto neerkomen op het ontbinden van de NAVO in Oost-Europa of een nietszeggend lidmaatschap. Deze overduidelijk onrealistische eisen waren daarom enkel bedoeld om te worden afgewezen
Daarom is het des te opvallender dat mensen zoals Diesen, maar ook Russische propagandisten beweren dat het afwijzen van ‘het Oekraïense NAVO-lidmaatschap’ de oorlog had kunnen voorkomen. Daar komt nog bij dat Poetins essay uit juli 2021 laat zien dat Rusland zich helemaal niet zo druk maakte over de NAVO. In zijn bijna zevenduizend woorden tellende betoog wordt de NAVO slechts twee keer genoemd. Ook huidige Russische propagandisten lijken nauwelijks de nadruk te leggen op Oekraïne in de context van de NAVO: zij richten zich vooral op het idee dat de Oekraïense cultuur niet bestaat en dat de oorlog nog jaren zal voortduren. Dus het blokkeren van Oekraïne in de NAVO had de oorlog hoogstwaarschijnlijk niet kunnen voorkomen en lijkt de oorlog evenmin te kunnen beëindigen.
Russische onderschatting van Oekraïne
Het is opvallend dat ondanks serieuze inspanningen van de Verenigde Staten en Europese bondgenoten om Poetins eisen te overwegen en compromissen te zoeken, dit niet voldoende bleek om Poetin tevreden te stellen. Zelfs in de winter van 2021-2022, toen sommigen begonnen te twijfelen of deze eisen dienden als rookgordijn om de groeiende Russische troepenmacht in Oekraïne te verdoezelen.
Geloven in eigen wensdenken
Gerenommeerde deskundigen hadden echter niet verwacht dat Rusland met slechts 200.000 manschappen een aanval op Oekraïne zou ondernemen. Oekraïne had sinds 2014 aanzienlijk geïnvesteerd in hun leger en behoorde tot de grotere en sterkere legers in Europa. Dit verschilde sterk van de situatie in Georgië. De Oekraïners hadden al aanzienlijke oorlogservaring opgedaan sinds 2014, terwijl de Russische militairen dit duidelijk misten. Kun je je voorstellen dat Rusland serieus dacht dat een derde van alle Russischsprekende Oekraïners in militaire dienst, zou gaan overlopen naar Rusland? Dit wijst erop dat Rusland in haar eigen wensdenken is gaan geloven en mogelijk waarom zelfs deskundigen, maar ook ikzelf, de invasie met deze troepenmacht niet hadden voorspeld.
Mensen in Oekraïne zagen de oorlog wel aankomen
Opmerkelijk genoeg waarschuwde de Amerikaanse oorlogscorrespondent Nolan Peterson vanuit Oekraïne op 19 januari 2022 dat Rusland binnen enkele weken de grootste invasie in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog zou lanceren. Hij riep de wereld op om snel wapens aan Oekraïne te leveren. Toch werden deze alarmerende signalen door vooraanstaande analisten in de internationale betrekkingen aanvankelijk als onwaarschijnlijk beschouwd.
Culturele vernietiging van Oekraïne
Kortom, de kwestie van het Oekraïense NAVO-lidmaatschap lijkt weinig relevant te zijn geweest voor het uitbreken van de oorlog, behalve wellicht in 2008. Duitsland maakte toen al snel duidelijk dat deze ambitie niet haalbaar was, gesteund door Frankrijk. In Poetins essay uit 2021 wordt de NAVO nauwelijks genoemd, terwijl Russische propagandisten vooral het idee benadrukken dat Oekraïners eigenlijk geen aparte identiteit zouden moeten hebben, maar eerder ‘klein-Russen’ zouden moeten zijn. Oftewel, het Russische mediadiscours ontkent categorisch elke vorm van de Oekraïense taal en cultuur. De zogenaamde NAVO-uitbreiding naar Oekraïne lijkt vooral bedoeld te zijn om de aandacht af te leiden van Ruslands werkelijke intentie: de culturele vernietiging van Oekraïne. Deze oorlog draait niet om landsgrenzen of de NAVO, maar om het feit dat Oekraïners anders willen zijn dan Russen. Voor de Russische elite bestaat Oekraïne eenvoudigweg niet en elke Oekraïner die zichzelf als Oekraïner en niet als Rus ziet, voldoet aan de definitie “nazi” voor het Kremlin.
Hidde Bouwmeester, historicus gespecialiseerd op de moderne geschiedenis van Oost-Europa in relatie tot de NAVO
