“Eind jaren dertig staat een jonge man – aanstormende componist, toegewijde huisvader – met een ingepakt koffertje bij de lift van een flatgebouw in Leningrad. Hij wacht er de hele nacht, nachtenlang, in de overtuiging dat hij opgepakt zal worden en afgevoerd naar het Grote Huis. Geen enkele beroemdheid die hij in de afgelopen tien jaar heeft ontmoet, kan hem nu helpen. En weinig mensen die naar het Grote Huis worden afgevoerd, komen ooit terug.”
Aldus begint de roman ‘Het tumult van de tijd’ van Julian Barnes, een fictieve biografie van de Russische componist Dmitri Shostakovich. Het verhaal verkent de botsing tussen kunst en macht en de compromissen die een kunstenaar moet sluiten om zijn stempel op de wereld te drukken. Barnes portretteert Sjostakovitsj als een complex figuur die worstelt met de politieke druk van het Sovjet-regime, waarbij hij zijn artistieke integriteit probeert te behouden terwijl hij voldoet aan de eisen van de staat.
Dmitri Shostakovich had inderdaad meerdere conflicten met de Sovjetautoriteiten, maar bleef desondanks zijn hele leven in de Sovjet-Unie wonen. De eerste grote aanvaring met het regime vond plaats op 28 januari 1936, toen er in de Pravda een vernietigende kritiek verscheen op zijn opera ‘Lady Macbeth uit het district Mtsensk’. De krant kopte “Chaos in plaats van muziek”.
‘Lady Macbeth uit het district Mtsensk’ is gebaseerd op een novelle uit 1865 van Nikolai Leskov. Het verhaal gaat over een vrouw die zich moordend een uitweg vecht uit een staat van onderdrukking. De opera bevat elementen van spektakeltheater, musical en cabaret en kwam uit in een periode van snelle industrialisatie in de Sovjet-Unie, gekenmerkt door desinformatie, angst en (zelf)censuur. Hoewel het werk meer gericht was tegen het bourgeois-verleden dan tegen het communistische regime, werd het blijkbaar niet door iedereen zo geïnterpreteerd.
De opera was aanvankelijk zeer succesvol en werd al enkele jaren opgevoerd. Het kritische artikel in de Pravda verscheen twee dagen nadat Stalin en enkele hooggeplaatste partijleden een uitvoering hadden bijgewoond. Ondanks de populariteit bij het publiek was duidelijk dat Stalin het werk afkeurde.
En daar stond hij dan, met een ingepakt koffertje bij de lift van een flatgebouw in Leningrad, te wachten tot ze hem zouden komen halen. Althans, in de fictieve werkelijkheid zoals gecreëerd door Julian Barnes.
Nadat hij in het openbaar was aangevallen door het Sovjetregime, zocht Sjostakovitsj naar nieuwe wegen voor zelfexpressie in de kamermuziek. Het strijkkwartet werd voor hem het perfecte medium voor persoonlijke getuigenissen.
Shostakovich schreef in totaal 15 strijkkwartetten tussen 1938 en 1974. Elk kwartet weerspiegelt verschillende fasen van zijn leven en artistieke ontwikkeling. Ze zijn ongelooflijk diep en gelaagd en fungeren als een soort verborgen dagboek, waarin de componist persoonlijke ervaringen en kritiek op het regime verwerkte zonder direct in conflict te komen met de autoriteiten.
In het opwindende strijkkwartet nr. 4 bijvoorbeeld verwijst hij subtiel naar Joodse muzikale tradities, met name in het vierde deel. De muziek bevat melodieën geïnspireerd door Asjkenazische tradities en klezmer-ritmes. Hoewel Shostakovich zelf geen Jood was, toonde hij sympathie voor de Joodse cultuur. In de periode rond de compositie van dit kwartet (1949) was de situatie voor Joden in de Sovjet-Unie bijzonder gespannen, met toenemende antisemitische campagnes.
Het Spaanse Cuarteto Casals nam het initiatief om alle 15 strijkkwartetten integraal op te nemen: ‘Dmitri Shostakovich – Complete String Quartets’. Het eerste deel, ‘Vol. 1’ omvat de ‘Nos. 1-5’, die de componist eind jaren 30 van de vorige eeuw schreef.
De muziek krijgt bij deze uitvoeringen een ongekende vitaliteit en warmte mee. De vier musici van Cuarteto Casals schilderen op expressieve wijze de sfeer van verlatenheid en melancholie die zo eigen is aan het land waar de geboortewieg van de componist stond.
De opnamen laten op alle mogelijke manieren horen waarom deze Russische componist vooral ook populair is, en zeer productief was, op het gebied van filmmuziek. De muziek heeft vaak een filmische uitstraling, zowel in kleur als in fraaie zwart-wit nuances.
De musici combineren bij dit alles een meeslepend instrumentaal perfectionisme met de spontaniteit zonder welke muziek dood is. Ze leven de muziek, ieder kwartet weer.
Dmitri Shostakovich – Complete String Quartets – Vol. 1 | Nos. 1-5
Cuarteto Casals
Harmonia Mundi
