Lezers in de zeventiende eeuw deden iets wat op een ebook of een iPad minder makkelijk gaat: ze schreven vaak hun mening in de kantlijn van het boek. En dat maakt duidelijk wat lezers toen van de literatuur vonden, zoals de bijbel van Luther die eigendom is van de Groningse universiteit, die nogal wat kritiek bevat aan het adres van Erasmus, vertelt Arnoud Visser, hoogleraar tekstuele cultuur in de renaissance van Universiteit Utrecht.
“Of Newton, wiens Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1689) oftewel de Wiskundige beginselen van de natuurfilosofie wordt gezien als een mijlpaal in de geschiedenis van de moderne natuurwetenschap. Maar Newtons collega’s waren lang niet allemaal meteen enthousiast.” Newton die naast grondlegger was van de integraal- en differentiaalrekening, zette in dat boek de werking van de zwaartekracht uiteen. En dat was zo revolutionair dat andere meer gevestigde wetenschappers dat maar moeilijk konden accepteren.
Christiaan Huygens geloofde bijvoorbeeld niets van de centrale stelling. Een van de eersten die in de Republiek het boek las was de amateur-wetenschapper en -filosoof Adriaen Verwer (1655-1717), een gezworen vijand van Benedictus Spinoza. In de nieuwe filosofie van Spinoza zag Verwer een gevaarlijke vorm van atheïsme, en in Newtons Principia zag hij een bevestiging van zijn eigen theologische inzichten en een goed wapen tegen Spinoza’s ideeën. Dat blijkt uit de opmerkingen waarmee Verwer de marges van zijn exemplaar van Newtons boek volschreef. “Dat boek hebben we hier op de universiteit in Utrecht”, zegt Visser.
Amateurs erkennen wetenschappelijke revolutie het eerst
Visser: “Mede dankzij de opmerkingen die Verwer in de kantlijn van zijn exemplaar van de Principia kriebelde, en die nu toegankelijk worden gemaakt via Annotated Books Online, krijgen we zicht op de intellectuele cultuur van de 17e eeuw. Het spannende aan Verwers aantekeningen is dat hij al zo snel na het verschijnen van Newtons Principia met de inhoud ervan aan de slag ging. Hij deed dat samen met een groepje andere amateurs. Terwijl de gevestigde orde veel sceptischer was over Newtons ideeën, werd de wetenschappelijke vernieuwing dus in eerste instantie erkend door een groep buiten de wetenschap.”
Arnoud Visser leidt samen met de universiteiten van Princeton, Gent, London en York het project Annotated Books Online. Daarmee worden boeken met aantekeningen van lezers in kaart gebracht, zodat die licht werpen op de betekenis en het gebruik van het boek als medium in die tijd. Lezers schreven hun mening soms ongezouten bij en levert allerlei inzichten op, zegt Visser. “Iedereen kan via de site contact maken en boeken aanmelden. We zijn geïnteresseerd in boeken uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw.”
Het verzamelen van boeken en annotaties kan pas nu de techniek er helemaal klaar voor is. “Vroeger moest je vanuit Princeton naar Utrecht komen om dit boek te zien. Nu kan dat via de website annotedbooksonline.com, waar boeken kunnen worden geraadpleegd kunnen worden geüpload en worden verrijkt met nieuwe onderzoeksgegevens. Met behulp van software kunnen onderzoekers niet alleen de notities van oude lezers vergelijken, maar deze ook bewerken en digitaal beschikbaar maken en vertalen.
Of er al flink wordt geüpload? Dat wel, meent Visser, maar sommige bibliotheken vinden het wel wat griezelig hun bezit te delen. Terwijl het niet gaat om bezit weggeven, maar kennisdelen, meent hij.
Meer van Simon Trommel?
