Het boek
Laura en haar twee kinderen knappen een vervallen een huis op net buiten het stadje Gost, geholpen door buurman Duro. Dit veroorzaakt onrust onder de buurtbewoners, die niet veel moeten hebben van buitenstaanders. Langzaam wordt duidelijk dat Duro oude banden met met het huis heeft en dat er een donkere schaduw over deze plek hangt.
Aminatta Forna (1964) groeide op in Sierra Leone en woont in Londen. Haar vorige boek Fantoomliefde won de Commonwealth Writers Prize, stond op de shortlist van de Oranje Prize en de IMPAC en is genomineerd voor de Europese Literatuurprijs 2013.
Aminatta Forna – Het huis met de schaduw (320 p.)
Vertaling Aleid van Eekelen-Benders en Marijke Versluys, Nieuw Amsterdam, €19,95
De vertalers
Aleid van Eekelen-Benders (1950) begon haar carrière als vertaalster zo’n achttien jaar geleden. De laatste jaren vertaalt zij uitsluitend literaire fictie voor alle leeftijden. Ze werkte aan romans van Anne Tyler, Alice Sebold, Nikita Lalwani, John Green, M.J. Hyland en vele anderen.
Marijke Versluys (1941) is sinds 1979 fulltime vertaalster; begonnen met thrillers, maar nu alleen nog literair werk. Zij had romans onder handen van onder anderen Norman Lewis, Kazuo Ishiguro, Julian Barnes, Rachel Cusk, Joan Didion en Robert MacFarlane.
Welke uitdagingen kwamen jullie tegen bij het vertalen van dit boek?
Marijke: ‘Belangrijk was om vanaf de eerste zin de stem van Duro, een man van weinig woorden, natuurlijk en geloofwaardig te laten klinken. We moesten dus in de huid kruipen van een man van 46 – een ‘eenvoudige’ man in die zin dat hij niet geschoold is en met zijn handen werkt, maar wel een man die, dat blijkt meteen al uit de eerste alinea’s, een uitstekend oog heeft voor zijn omgeving en de mensen die erin opereren. Zien en gezien worden loopt als een rode draad door het verhaal. Een scherp observatievermogen – figuurlijk en letterlijk – is van levensbelang: schieten of beschoten worden is een tweede belangrijk thema.’
Aleid: ‘Als vertaler kom je in bijna elk boek wel iets tegen dat er een forse rol in speelt maar waar je weinig of geen verstand van hebt. In Het huis met de schaduw was dat dus de jacht. Duro, de hoofdpersoon, krijgt als kind al een geweer. Jagen is voor hem iets heel natuurlijks. Dan ga je uiteraard in woordenboeken en op internet op zoek naar de juiste terminologie, maar om bijvoorbeeld een dialoog of Duro’s gedachten over de jacht goed te kunnen vertalen moet je weten hoe jagers in het echt die terminologie hanteren. Gelukkig wisten we dat de man van een collega zelf jaagt, en hem hebben we vele termen, zinnen en fragmenten voorgelegd. Bovendien hebben we hem laten nalezen wat wij ervan hadden gemaakt. We hadden bijvoorbeeld de hulp van de jager nodig voor een zin over de geluiden als er aanstalten wordt gemaakt om te schieten: “The bullet dropping into the breech, the bolt sliding into place, the click of the safety catch coming off” – “de kogel die in de loop schuift door het overhalen van de grendel en de klik van de safe”.’
Wat is er speciaal aan het werk van Aminatta Forna?
A: ‘In de eerste plaats is dat haar stijl. Ronnie Terpstra noemde die in DWDD ‘afstandelijk, waardoor het juist dichterbij komt’. Omdat we Forna’s vorige boek, Fantoomliefde, ook hadden vertaald, waren we vertrouwd met haar manier van schrijven: sec en zonder omhaal van woorden. Die stijl is ook wat ons zo aanspreekt. Maar doordat je zo zuinig met je woorden moet omspringen komt het er extra op aan welke je kiest, en dat maakt het moeilijk.’
M: ‘Forna is er goed in om mensen in enkele eenvoudige zinnen neer te zetten, dure woorden heeft ze daar niet voor nodig. Ze neemt je mee naar een onbekende wereld, zonder te vervallen in exotische details. De manier waarop de personages spreken en handelen maakt alles duidelijk. We zijn er naar ons idee goed in geslaagd de verschillende stemmen tot hun recht te laten komen en – uiteraard geleid door Forna – de juiste toon te treffen: altijd helder, nergens overtrokken.’
A: ‘Omdat dat heldere en ingetogene ons zo aansprak in de brontekst, is het een fijn gevoel dat we dit ook in de vertaling hebben kunnen weergeven.’
Hoe kwamen jullie met haar werk in aanraking?
M: ‘In maart 2011 werd Forna’s vorige boek Fantoomliefde me aangeboden. Daar viel ik op slag voor, maar vanwege de omvang heb ik de hulp van Aleid ingeroepen. Zo is er een mooie samenwerking ontstaan, die ervoor heeft gezorgd dat ook Forna’s nieuwe boek bij ons terechtkwam.’
A: ‘Dat samenwerken was trouwens wel even een drempel, want we zijn allebei nogal aan onze onafhankelijkheid gehecht. Maar omdat we elkaar goed kenden en wisten wat we aan elkaar hadden durfden we het aan.
Nadat we het boek in twee gelijke porties hadden verdeeld, leek het ons wel verstandig om als eerste stap ieder één hoofdstuk van onze portie ‘af te maken’ en dat uit te wisselen. Zo konden we aan elkaar wennen, werden eventuele problemen (stijl, idioom, enzovoorts) concreter en kwamen praktische zaken aan het licht waarover we moesten overleggen. Gelukkig werd duidelijk dat we op één lijn zaten, en zo konden we allebei aan de slag met ons eigen gedeelte. Wat niet wil zeggen dat we ieder voor onszelf zaten te werken. In zeven maanden zijn er ruim 600 mailtjes gewisseld, vooral over probleempjes waarop we stuitten tijdens het werken. Een duovertaling doe je niet om sneller klaar te zijn. Het overleggen en nakijken van elkaars werk is tijdrovend, maar ook leerzaam.
Voor Het huis met de schaduw konden we de draad zo weer oppakken: ieder de helft, veel overleg tijdens het vertalen en daarna uitvoerig met de rode pen door elkaars portie. Daarbij ging het er niet alleen om elkaar te verbeteren, maar ook om aan te geven: hier zou ik het liever zus zeggen dan zo, ook al is “zo” ook goed. Op die manier maak je er echt één geheel van in plaats van een helft van de een en een helft van de ander.’
Is er een bepaalde passage of zin die met name is bijgebleven?
A: ‘Dan denk ik meteen aan de beschrijving van de beschietingen, die vond ik heel aangrijpend:
De eerste granaat komt neer op een huis vlak bij de speelplaats. Er vallen geen doden. De spelende kinderen vluchten gillend weg en komen dan terug om zwijgend de schade op te nemen, alsof ze bang zijn dat zij op de een of andere manier de schuld zullen krijgen. In de tweede week blaast een granaat een van mijn vaders hutjes op. Mijn vader is daarbinnen. Daniela staat bij de deur met een dubbele boterham met leverpastei die ze hem van mijn moeder moest brengen. Mijn vader is het dak aan het repareren, dat over een paar minuten zal worden weggeblazen.
Huiveringwekkend, zo’n alledaagse situatie, de boterham met leverpastei, de dochter die door haar moeder wordt gestuurd. Wat er met de vader en Daniela gebeurt wordt op dit moment niet beschreven. Dat hoeft niet, dat begrijp je vanzelf.
De vader blijkt in de hutjes die hij achter het huis bouwde van alles en nog wat te hebben verzameld, onder meer dozen vol conservenblikken en brandhout. Zo bespaart mijn vader, die zonder dat wij het wisten in het beginstadium van dementie verkeerde, ons tijdens de weken van beleg het ergste. Een zin waarbij je jezelf op een glimlach betrapt terwijl je zou verwachten dat daar in zo’n alinea geen plaats voor is.’
M: De passage waarin Duro zijn verhaal begint, een denkbeeldige toehoorder toespreekt en zich voorstelt dat zijn relaas na zijn dood wordt gevonden:
Bij het uitzoeken van mijn paperassen zullen ze dit vinden.
Misschien ben jij dat wel. Tenminste, ik moet mijn verhaal doen en ik moet het aan iemand vertellen. Dus waarom niet aan jou, degene die mijn spullen komt uitzoeken? Je bent jong en je weet niet wat er allemaal is gebeurd, of je kunt het je niet herinneren. Niemand schijnt het nog te weten, zelfs niet degenen die er de leeftijd voor hebben, degenen die erbij waren. Maar ik weet het allemaal nog, alle minuten, uren en dagen die zich voorsleepten, hoe de gebeurtenissen elkaar opvolgden.
We worden door ons verhaal niet bepaald in een gunstig daglicht gesteld. Ik wou dat het anders was, maar zo is het nu eenmaal. Dit verhaal is niet het verhaal van het gehele verleden, het is het verhaal van één zomer.
Zoals ik al eerder zei: iemand moet het verleden bewaken.
In Gost ben ik dat.
De enige die ik kan vertrouwen.
Dat laatste zinnetje…’
Hadden jullie tijdens het vertalen veel contact met de schrijfster?
A: ‘Tijdens het vertalen hebben we geen contact gehad met de auteur, daar was in dit geval niet echt aanleiding toe. Dat zal ook komen doordat we met z’n tweeën zaten te vertalen. Als je dan stuit op iets wat niet duidelijk is, iets waarvan je je afvraagt wat de auteur precies bedoelt of iets wat mogelijk een foutje is, kun je met de ander overleggen en kom je er meestal wel uit.
Ik vind gewoonlijk wel dat contact met de auteur een extra dimensie toevoegt aan het vertalen, dus als ik een aanleiding vind grijp ik die aan. Marijke en ik hebben Aminatta Forna vorig jaar uitvoerig persoonlijk ontmoet, en voor mij voegde die kennismaking tijdens het vertalen van dit boek die extra dimensie toe. Nadat Het huis met de schaduw in DWDD tot Boek van de Maand was gekozen hebben we haar gemaild om haar te feliciteren.’
M: ‘Er komt een moment dat je denkt het boek helemaal in je hoofd te hebben zitten: je hebt het afzonderlijk en samen gelezen en vertaald, elkaars werk kritisch doorgelezen, de persklaarmaker heeft de hele tekst doorgenomen en van commentaar voorzien, de corrector is er doorheen gegaan, wij hebben beiden de drukproef doorgevlooid…
En dan ligt mijn wederhelft ’s avonds in bed het boek te lezen en zegt: “Op pagina x wordt iets uit een koelkast gepakt die pas een paar pagina’s verderop wordt bezorgd…”
Dat stemt dan weer nederig.
In overleg met de auteur is de kwestie van de koelkast in de tweede druk aangepast.’
