De schrijfster
Melania Mazzucco werd in 1966 geboren in Rome. Voor haar roman Vita ontving ze in 2003 de Premio Strega, een belangrijke Italiaanse literatuurprijs.
Melania Mazzucco – Limbo (528 p.)
Vertaling Manon Smits, Atlas Contact, €29,95
De vertaalster
Manon Smits (1967) studeerde Engels en Italiaans in Nijmegen en Rome en werkt sinds 1995 als literair vertaler. Ze vertaalde recentelijk Kamer en Verdwaald van Emma Donoghue, Zeven minuten na middernacht van Patrick Ness en Het huis van de vier winden van Elif Shafak; uit het Italiaans Staal van Silvia Avallone, Vissen voeren van Fabio Genovesi, Zo ook op aarde van Davide Enia en het hele oeuvre van Alessandro Baricco, waaronder Zijde, Mr Gwyn en Driemaal bij dageraad.
_____
Waar gaat Limbo van Melania Mazzucco over?
‘Limbo is het verhaal van Manuela, een vrouwelijke soldaat die wordt uitgezonden naar Afghanistan en daar ernstig gewond raakt bij een bomaanslag die anderen niet overleven. Terug in Italië is ze maandenlang bezig met revalideren en met het verwerken van haar trauma: waarom leeft zij nog wel, wie was de aanslagpleger, en zal ze nog wel fit genoeg worden om haar oude functie weer op te pakken? Ze wil niets liever dan doorgaan met haar werk, een ander leven kan ze zich niet voorstellen. De hoofdstukken over dat proces worden afgewisseld met Manuela’s herinneringen aan de lange aanloop die ze heeft moeten nemen om te komen waar ze was: hoe ze als meisje van negen ineens besefte dat ze soldaat zou willen worden, al was dat in die tijd nog helemaal niet mogelijk voor vrouwen; hoe de wet werd aangepast, hoe ze toelatingstesten deed en vooroordelen moest overwinnen, en hoe toen eindelijk haar droom in vervulling ging: voor zes maanden op uitzending naar Afghanistan als pelotonscommandant. Na de dramatische afloop kampt ze met de symptomen van ptss (posttraumatisch stress syndroom) en ziet ze het allemaal niet meer zitten, ze heeft het gevoel dat ze tussen leven en dood zweeft, in limbo. Wanneer ze Mattia leert kennen, een geheimzinnige man die in het hotel tegenover haar ouderlijk huis verblijft, bouwen ze langzaam maar zeker een band op. Ook hij leeft in een soort limbo, en ze herkennen veel van elkaar. Voorzichtig begint Manuela de hoop te koesteren dat er misschien ook nog een ander leven voor haar is weggelegd.
'Je voelt de hitte op die basis in Afghanistan, het zand dat overal in kruipt'
Het boek is op een bijzonder realistische manier geschreven, het is heel actueel en zo rijk aan details dat je er helemaal door meegezogen wordt: je voelt de hitte op die basis in Afghanistan, het zand dat overal in kruipt, de plakkerige huid onder het zware uniform, het onhandige wapen dat je het lopen bemoeilijkt, de onderlinge machtspelletjes… Mazzucco weet alles feilloos en heel geloofwaardig te beschrijven.’
Hoe zou je haar stijl en werk karakteriseren?
‘Melania Mazzucco is zo’n schrijfster die overal over lijkt te kunnen schrijven. Wat haar vooral kenmerkt is dat ze zeer grondig onderzoek doet naar haar onderwerp; daar is ze maandenlang mee bezig zodat ze uiteindelijk een heel overtuigende wereld weet te scheppen waar je ook als lezer en als vertaler helemaal in meegaat. In Vita, het eerste boek dat ik van haar vertaalde en waarmee ze de belangrijke Premio Strega won, volgde ze bijvoorbeeld het spoor van haar grootvader die honderd jaar geleden als 12-jarig jongetje vanuit Zuid-Italië naar New York vertrok. Ze beschrijft minutieus hoe het eraan toegaat in Little Italy, hoe de immigranten worstelen om aan werk te komen, om de taal te leren, om een waardig bestaan te kunnen leiden. Hoewel het honderd jaar geleden speelt, is het ook een spiegel voor de manier waarop onze moderne maatschappij met immigranten omgaat.
In een andere roman, Een volmaakte dag, beschreef ze vierentwintig uur uit het leven van allerlei verschillende mensen in het hedendaagse Rome, en vervolgens dook ze maandenlang in de archieven in Venetië om een roman te schrijven over de 16-eeuwse schilder Tintoretto, wat tevens een zeer gedetailleerd beeld opleverde van het leven in Venetië in de middeleeuwen. Toen die roman klaar was, had Melania nog zo veel ongebruikt materiaal over dat ze besloot een compleet wetenschappelijk werk over Tintoretto te schrijven, en dat werd een duizend pagina’s tellende boekwerk waarmee ze vele prijzen heeft gewonnen en waar alle kunsthistorici in Italië haar om benijden.
Limbo speelt dus weer in de huidige tijd. Voor dit boek voerde Melania talloze gesprekken met vrouwelijke en mannelijke soldaten van allerlei rangen, en het spreekt vanzelf dat je als haar vertaler ook genoodzaakt bent je er helemaal in te verdiepen. Ik kan wel zeggen dat Mazzucco er ook deze keer weer in is geslaagd een wereld te scheppen waar je als lezer helemaal in wordt ondergedompeld, en die je nog heel lang bijblijft.
Ik hou erg van Mazzucco’s stijl en over het algemeen is het dan ook een genot om haar werk te vertalen. Ze schrijft heldere taal, dus daarin zat hem niet de moeilijkheid. Die zat hem vooral in het jargon, de specifieke terminologie waarin ik helemaal niet thuis was.’
Welke speciale research of voorbereiding was ervoor nodig?
‘Al voordat ik begon met vertalen heb ik er veel tijd in gestoken om een beetje vertrouwd te raken met de militaire wereld. Op Uitzending gemist vond ik allerlei documentaires waarin Afghanistan-gangers werden gevolgd, en terwijl ik die bekeek, luisterde ik vooral naar het jargon dat de soldaten bezigden, bijvoorbeeld ‘We gaan de poort uit’ in plaats van ‘We gaan de basis verlaten’.
Intussen ging ik ook actief op zoek naar een militair die in Afghanistan was geweest en die specifieke vragen zou kunnen beantwoorden. Het moest wel een militair zijn die ook enige affiniteit met literatuur had. Op een uitgeversfeestje sprak ik iemand die precies de juiste persoon kende, en zo raakte ik in contact met Marc Pollen, een heuse kapitein der mariniers. We hebben veel over en weer gemaild, maar zijn ook samen uit eten gegaan in Utrecht toen ik de vertaling al grotendeels af had en dus al aardig was ingevoerd in het wereldje. Ik vond het echt mooi om te merken dat ik steeds meer geïntrigeerd en geïnteresseerd raakte in het leven van soldaten, waar ik vroeger helemaal niets van begreep. Prachtig dat een boek zoiets met je kan doen – dat voel ik als een enorme verrijking. Ik heb urenlang met Marc zitten praten en hij had het antwoord op al mijn vragen over bepaalde procedures en het militaire jargon dat in Afghanistan wordt gebezigd.
Daarnaast ben ik in het voorjaar twee weken naar het Vertalershuis in Rome geweest om de vertaling af te ronden. Ik heb daar plekken uit het boek bezocht en een paar keer afgesproken met Melania om mijn laatste vragen te bespreken, en om gewoon gezellig samen te eten, want we zijn in de afgelopen tien jaar goed bevriend geraakt. Op de laatste dag van mijn verblijf hebben we in het Vertalershuis gezamenlijk een presentatie gegeven over onze samenwerking, voor een publiek van vertalers en andere belangstellenden.’
Is er een bepaalde passage of zin die je met name is bijgebleven?
‘Er komen veel heftig scènes voor in het boek, bijvoorbeeld als het Italiaanse peloton vastzit in een kloof terwijl ze van bovenaf worden beschoten, of als een militair vertelt over een ongeluk dat hij heeft meegemaakt.
Een erg indrukwekkende scène waar ik nog steeds vaak aan terugdenk, is wanneer Manuela naar binnen loopt in de basiliek Santa Maria degli Angeli e dei Martiri in Rome. Mattia volgt haar de kerk in, die nauwkeurig wordt beschreven door zijn ogen. Zelf had ik die basiliek al wel vaker bezocht, maar nu ben ik er tijdens mijn verblijf in het Vertalershuis opnieuw naar binnen gegaan en met de kennis van het boek in mijn achterhoofd beleefde ik het nu heel anders. De scène staat op p. 302, wanneer Mattia naast Manuela komt staan voor in de kerk. Dan zegt ze:
‘Hier zou mijn uitvaart gehouden zijn. (…) Voor ons is dit de treurigste plek op aarde. Het is de plek van onze dood. Dit zijn onze Elysische velden. Maar ik kan hen niet tegenkomen op een reis naar het hiernamaals, misschien alleen in een droom, als ik tenminste nog kon dromen. (…) Ik geloof niet in een leven na de dood, zegt Manuela. Het enige leven dat we hebben is dit, en door die zekerheid krijgt de tijd die ons hier gegeven is juist zijn waarde. We mogen die tijd niet verspillen. Wij weten dat we kunnen doodgaan. Je dood geven is als je leven geven. Maar als je dood geen bijdrage levert aan het leven, dan is je leven pas echt voor niets geweest. Dat idee kan ik niet verdragen. Ik was er niet bij, ik kon niet aanwezig zijn, ik lag in het ziekenhuis. Ik heb niet eens afscheid van ze kunnen nemen.’ Ze stopt abrupt met praten en draait zich om. Van het schilderij is alleen de rode jurk van Maria te zien, en een symfonie van engelen. Een heleboel engelen. Ze veegt haar ogen droog met de mouw van haar winterjas. Dit is de eerste keer dat ze om hen kan huilen.
Mattia laat haar even alleen met haar verlate begrafenis. Manuela bezigt altijd het meervoud. Wij, wij, wij. Hijzelf daarentegen kent nu alleen nog maar de eerste persoon enkelvoud. Ze zullen nooit dezelfde taal kunnen spreken.
Wat is voor jou bepalend bij het beoordelen of je een vertaling wel of niet gaat doen, op grond waarvan kies je? Heb je bijvoorbeeld een bepaalde voorkeur voor genre, stijl, onderwerp, auteur?
‘Voor mij is het allerbelangrijkst dat een boek goed geschreven is. Kromme zinnen en een rommelige stijl zijn een drama om te vertalen. Gelukkig mag ik een heleboel goede schrijvers vertalen, bij wie je daar geen last van hebt; integendeel, het is vaak genieten van de prachtige stijl, de rake omschrijvingen. Ik heb een aantal ‘vaste’ schrijvers, zoals Alessandro Baricco en Melania Mazzucco, en daarnaast vind ik het erg leuk om nieuwe schrijvers te ontdekken. Het onderwerp is van ondergeschikt belang aan de stijl; ik heb gemerkt dat een goede schrijver elk onderwerp boeiend kan maken. Limbo is daar een goed voorbeeld van, maar ook in de boeken van Alessandro Baricco komen soms onderwerpen aan bod waar ik niet meteen warm voor loop, zoals boksen, autoraces, noem maar op. Maar bij iemand die zo mooi schrijft maakt dat helemaal niet uit, sterker nog, je gaat de fascinatie begrijpen. Ik ben nog steeds geen groot liefhebber van de bokssport, maar mede dankzij City van Baricco en ook dankzij de roman Zo ook op aarde van Davide Enia heb ik er nu wel een heel andere kijk op gekregen en zie ik er ook de poëzie van in.’
Je vertaalt uit het Italiaans en uit het Engels. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen deze twee taalgebieden voor jou als vertaler, en wat biedt het jou om twee taalgebieden te bestrijken?
‘Ik heb niet een bepaalde specialisatie op het gebied van Engelstalige boeken, wat dat betreft heb ik veel meer vat op de Italiaanse literatuur. Ik lees heel veel boeken, leer steeds meer schrijvers kennen, spreek ook met Italiaanse agenten en uitgevers. Ik word weleens om tips gevraagd wanneer een literaire organisatie een festival met Italiaanse schrijvers wil organiseren. Zo ben ik ook nu op zoek naar jonge talenten voor een toekomstig festival, en ik vind het ontzettend leuk om daaraan mijn bijdrage te leveren en te zien wat daar mogelijk weer uit voortkomt. In dat opzicht voel ik me dus meer betrokken bij de Italiaanse literatuur. Ik hou erg van de afwisseling die deze twee taalgebieden opleveren. Er is wel een groot verschil: de Italiaanse boeken die ik vertaal spelen zich voor het grootste deel in Italië af, en de schrijvers wonen ook vrijwel allemaal in Italië. De Engelstalige boeken die ik heb vertaald zijn van schrijvers uit alle mogelijke landen: Amerika, Engeland, (Noord-)Ierland, Canada, Nieuw-Zeeland, Afrika, India, China, Turkije, Bhutan… dat levert dus vanzelf al heel uiteenlopende verhalen op. Mijn wereld wordt per boek weer groter!’
