Kampala, Oeganda. In de auto komt het gesprek op ‘droge seks’. In sommige Afrikaanse landen, waaronder Oeganda, willen mannen graag gemeenschap zonder vrouwelijk vocht. Daartoe wordt er soms zelfs zand in de vagina gestrooid. Er is niet veel fantasie voor nodig om te bedenken wat daar de gevolgen van zijn.
De nieuwe anti-homowet in Oeganda heeft homo’s vogelvrij verklaard. Homoseksualiteit wordt door de Kerk en de bevolking beschouwd als ‘tegennatuurlijk’ en bestraft met in het ergste geval levenslange gevangenisstraf. Vrouwen wier zoons homoseksueel zijn belanden ook in het gevang als zij hun kind niet aangeven. De Oegandese krant Red pepper publiceerde dinsdag een lijst van namen en foto’s van tweehonderd ‘tophomo’s’. Zij moeten voor hun leven vrezen.
Terwijl homoseksualiteit als het werk van de duivel wordt beschouwd, worden andere (hetero)seksuele voorkeuren zoals ‘droge seks’ als ‘normaal’ beschouwd. Een gebruik dat hier in Oeganda nog steeds op sommige plekken in ere wordt gehouden zijn de zogeheten‘cleansing rituals’, waarbij een weduwe ‘schoongemaakt’ wordt door onbeschermd seks te hebben met een willekeurige man. In Ethiopië is er bijvoorbeeld een regio waar vrouwen hun geslachtsdelen niet mogen wassen.
Omdat vrouwen kwetsbaarder zijn voor infectie ten gevolge van verwonding, verkrachting en dergelijke seksuele praktijken, en doordat het in sommige landen gebruikelijk is dat mannen meerdere vrouwen hebben, is aids inmiddels steeds meer een vrouwenziekte. Zestig procent van de hiv-geïnfecteerden is vrouw, en aids is onder vrouwen jonger dan 45 jaar zelfs doodsoorzaak nummer één.
De cijfers zijn nog altijd schokkend: van de ruim 35 miljoen hiv-patiënten op deze wereld leeft ruim 68 procent (en zelfs 90 procent van de kinderen) in sub-Sahara Afrika. In 2012 stierven daar 1,2 miljoen mensen aan aids, en waren er 15 miljoen aidswezen. Elke 20 seconden sterft er iemand aan aids; elke 14 seconden komt er een nieuwe hiv-geïnfecteerde bij, waarvan het in veertig procent van de gevallen gaat om mensen jonger dan 25 jaar.
In een land als Oeganda is hulpverlening op het gebied van aids niet eenvoudig. De schaamte en discriminatie onder de bevolking zijn groot, evenals de invloed van de Kerk. Homoseksualiteit en prostitutie zijn onbespreekbare onderwerpen. Seksuele voorlichting is er überhaupt nauwelijks, en spitst zich vooral toe op geheelonthouding. Dat er zo veel jongeren besmet raken, komt dan ook doordat ze gewoonweg niet weten hoe ze een infectie kunnen voorkomen.
‘Mannen geven vaak niet toe dat ze aids hebben of willen zich niet laten testen,’ vertelt Ellen Bajenja Kajura van een van de plaatselijke hulpverleningsorganisaties. ‘In veel gemeenschappen krijgen vrouwen de schuld van de verspreiding van hiv. Zij worden het dorp uitgegooid.’
Verschoppelingen
Dat zien we bijvoorbeeld in Aketa Parish, een van de zes opvangkampen in de regio. In het kamp van tientallen hutjes en bolvormige huisjes met puntdak wonen een paar duizend mensen wonen die geïnfecteerd en uit hun gemeenschap zijn. Veel van hen zijn vrouwen met kinderen.
De 45-jarige Mathilde bijvoorbeeld is in de steek gelaten door haar man, en woont nu met haar kinderen in het dorp. Van haar zeven telgen zijn er al twee gestorven aan aids. Mathilde laat het schooltje zien waar de kinderen met hun beduimelde schriftjes in de les zitten en vertelt over het leven in dit opvangdorp. Hier krijgen ze bescherming tegen agressie van buitenaf en ondersteuning van onder meer Health Need Uganda.
De vrouwen in het kamp maken speciale koeken en pap, die een voedzame bodem vormen voor de aidsmedicatie. En af en toe maken ze ook gewoon plezier samen, dansen ze, en maken ze muziek. Dan raakt die verduivelde ziekte heel even op de achtergrond, en kunnen ze gewoon even mens zijn in plaats van patiënt en banneling.
Ontwrichtend
Bij de aidsklinieken staan er elke ochtend opnieuw honderden mensen voor de poort, een eindeloze stroom patiënten die maar niet opdroogt. De wachtkamers zitten vol, de gezichten gelaten, een enkele blik verraad wanhoop.
Het beeld maakt schrijnend duidelijk hoe schrijnend het probleem nog altijd is. De ziekte heeft een ontwrichtende invloed op de samenleving. Mensen sterven vaak in de bloei van hun leven, terwijl ze de zorg hebben voor hun kinderen en/of ouders en een rol spelen in de maatschappij en economie. Iedereen heeft familieleden of vrienden die ziek zijn of gestorven zijn aan aids. Vrijwel elk gezin vangt wel een of meerdere kinderen op. Vaak zijn de slachtoffers niet of veel te laat getest op aids.
Het Workplace Policy Project, een samenwerking tussen de Nederlandse organisatie Stop Aids Now! en lokale instanties, is erop gericht werkgevers te betrekken in de strijd tegen aids. Hun werknemers krijgen voorlichting over hiv/aids en worden aangemoedigd zich te laten testen. Daarnaast leren de bedrijven en instanties beter om te gaan met allerhande gevolgen van aids op de werkvloer, zoals mantelzorg, ziekteverzuim of het overlijden van werknemers.
ABC
Terwijl in Soroti langs de weg een handelaar wacht op kopers van zijn kippen, die met vastgebonden poten in de berm gelaten wachten op hun dood, schuiven onder een witte partytent de werknemers aan van twee kerkelijke organisaties die voorlichting krijgen. De voorlichtingsbijeenkomsten helpen om kennis te verspreiden, het stilzwijgen te doorbreken en discriminatie te verminderen. Op een drukbezochte familiedag worden vragen beantwoord over hiv, toneelstukjes en liederen over aids opgevoerd, vertelt een vrouw met hiv publiekelijk over haar ziekte en kunnen bezoekers zich gratis laten onderzoeken.
Seksuele voorlichting wordt gegeven aan de hand van het zogenoemde ABC-model: Abstain (onthouding), Be Faithful (wees trouw aan één partner) and Use Condoms (gebruik condooms). Meestal komt de C echter nauwelijks aan bod. Praten over condooms wordt namelijk beschouwd als het promoten van seks. Het is al heel wat als het woord ‘condoom’ überhaupt een keer valt. De methode ‘geen seks voor het huwelijk’ – of onthouding van gemeenschap als een van beide partners hiv heeft – wordt gepresenteerd als de belangrijkste methode om verspreiding van hiv tegen te gaan.
De praktijk is echter niet zo mooi als de theorie. De 23-jarige Alice, die langdurig in Nederland heeft gewoond en daar een vriend en twee kinderen heeft, is teruggegaan naar Oeganda om in de hulpverlening te werken. Als adviseur bij Taso, een club die zich inzet voor hiv-positieve tienermoeders en hun vaak eveneens besmette kinderen, ziet ze dagelijks de gevolgen van de ‘onthouding’. Er is begeleiding voor veertig vrouwen, maar er zijn er veel meer die op hulp wachten. Taso biedt de kinderen medicijnen, eten en scholing en stimuleert de jonge moeders in hun eigen onderhoud te voorzien.
Het taboe op hiv is nog altijd enorm, zegt ze. ‘Veel mensen weten dat ze het hebben, maar zijn bang om het te vertellen. Een man vertelde me laatst dat hij positief is, maar dat zijn vrouw het niet weet. Mijn buurman heeft zes vrouwen. Als hij hiv heeft, krijgen zij het ook allemaal. Maar hiv-testen zijn niet verplicht.’
Voor de kamer van de dokter wordt de wachtrij intussen steeds langer – velen durven het aan zich te laten onderzoeken. Carol, een vrouw van in de twintig, is een tikje zenuwachtig, ook al kan ze zich niet voorstellen dat ze positief is. ‘Ik heb me twee jaar geleden laten testen, en mijn man is destijds ook gecontroleerd. Ik denk wel dat hij me trouw is.’
Ook Pross, die haar buren hiernaartoe heeft meegenomen, staat te wachten op een bloedtest. ‘Ik vind het belangrijk dat dit soort bijeenkomsten worden georganiseerd. Veel vrouwen hebben nauwelijks toegang tot deze informatie, hier horen ze tenminste hoe ze hiv kunnen voorkomen. En mensen praten erover met elkaar.’
Eerst is nog een heel oude man aan de beurt en daarna jongetje van een jaar of 5. Hij schrikt van de prik en huilt dikke tranen als zijn bloedende vinger op het testformulier wordt gedrukt. Dan mag Pross. Ook al is ze voor condooms, zelf wil ze geen seks voor het huwelijk. ‘Het testen is voor de zekerheid.’
Vijf minuten later kunnen Carol en Pross opgelucht ademhalen: hun uitslag is negatief. De toekomst biedt hun vooralsnog een beter vooruitzicht dan een leven als verschoppeling in Aketa Parish, op een dieet van voedzame koeken.
Laten we hopen dat dat zo blijft.
