Bij zijn eerste poging als hoofdorganisator was Goran Mileti? nog losjes: 'Over een paar jaar is dit waarschijnlijk over. Dan zoekt de meerderheid wel een andere groep om te bedreigen.' Het was 2011 en hij organiseerde de tweede officiële Gay Pride in de Servische hoofdstad.
Hij had een reden voor zijn optimisme. Discriminatie van sexuele minderheden – bekend onder de afkorting LGTB voor Lesbienne, Gay, Transgender en Biseksueel – stond op de agenda en de autoriteiten toonden ruggegraat door het evenement te steunen. Honderden politieagenten hadden in 2010 lijf en leden geriskeerd om Pride te beschermen tegen een aanval van duizenden hooligans. De Europese Unie, waar Servië zo graag lid van wil worden, sprak van het begin van een belangrijk proces.
Maar het liep anders. Pride 2011 werd op het laatste moment verboden. De veiligheidsrisico's waren te groot, oordeelde de regering. En daarmee werd een precedent geschapen voor volgende edities: Mileti? en collega's vroegen keer op keer een vergunning aan, er volgden bedreigingen en aanvragen voor tegendemonstraties, en de gemeente gooide vervolgens voor iedereen de deur dicht.
In de tussentijd is Mileti?' voorspelling zich wel aan het voltrekken, maar in andere steden. De Kroatische hoofdstad Zagreb zag vorig jaar een massale en vredige Pride, iets wat een paar jaar geleden moeilijk voorstelbaar was.
De houding ten opzichte van homoseksualiteit is geen verklaring. Afkeer van homo's is in de hele regio hoog. Kort na de geslaagde Pride verbood Kroatië per referendum een huwelijk tussen homo's. Maar die afwijzende houding leidt niet tot rellen rond de Gay Pride.
Zelfs Montenegro, een kleine ons-kent-ons samenleving waar de eerste homoseksueel een paar jaar geleden pas 'uit de kast' kwam, heeft nu een Pride. De eerste werd vorig jaar in Budva belegerd door relschoppers, maar toch durfden een paar maanden later zo'n tweehonderd mensen de straat op in de hoofdstad Podgorica. En ze werden beschermd door de politie.
Verbod hangt in de lucht
In schril contract heeft Mileti? de noodverordeningen waarmee 'zijn' Pride steeds op het laatste moment werd verboden aan zijn prikbord hangen. Vier stuks, want ook in 2009 werd de tocht op last van de politie geschrapt. Aan de vooravond van Pride 2014, op 28 september, kijkt Mileti? schamper naar de vodjes: 'Shit, ik wil er geen vijfde bij.'
'Het is zo gemakkelijk voor ze geworden om te verbieden. Het wordt ingecalculeerd.'
Toch is dat wel waar je onderhand op kunt rekenen. De voortekenen zijn dezelfde als vorige jaren: uitstelgedrag bij de gemeente, die toestemming moet geven. Intussen zijn er incidenten. Een Duitser die in Belgrado een LGTB-conferentie bijwoonde werd begin september afgetuigd door hooligans, wat voor internationale consternatie zorgde.
Ook op internet lopen de bedreigen binnen. 'Je zou ze allemaal van de brug moeten gooien', stelt een Facebookgebruiker voor. Dat wordt allemaal keurig gedocumenteerd; er volgt een aangifte en vervolgens een procedure waardoor het jaren kan duren voor iemand voor de rechter komt. Er zijn geregeld veroordelingen, maar afschrikwekkend werkt dat niet. En alle dreiging zorgt weer voor een verslechterde veiligheidsanalyse, die aldus een verbod in de hand werkt. Servië's westerse partners vinden dat niet leuk, maar maken er geen breekpunt van.
'Het is zo gemakkelijk voor ze geworden om te verbieden', zegt Mileti?. 'Ze weten dat ze een paar dagen kritiek krijgen van de internationale gemeenschap en dan vergeet iedereen het weer tot volgend jaar. Het wordt ingecalculeerd.'
Jelena Mili?, van de liberale denktank CEAS, onderschrijft dat: 'LGTB-rechten zijn een seizoensthema geworden. Servië wil de EU om economische redenen, niet vanwege de waarden en normen. En de EU steunt iedere regering die een EU-agenda heeft. Dat weet premier Vu?i? ook. Waarom zou hij dan de relatie met zijn conservatieve stemmers op het spel zetten?'
Nederland is doorgaans het land dat nog het meeste aandringt. De ambasssadeur in Belgrado, die ook Montenegro onder zijn hoede heeft, liep mee in de Pride in Podgorica. Toenmalig minister Timmermans van Buitenlandse Zaken sprak vorig jaar zijn teleurstelling uit over het afgelasten van de Pride. Hij kreeg prompt de persoonlijke toezegging van Vu?i? dat Pride 2014 zou doorgaan, maar of de premier zich dat straks op 28 september nog zal kunnen herinneren is de vraag.
Was het echt zo erg?
Terug naar 10 oktober 2010. Iedereen is nerveus, inclusief uw correspondent. Het is allang duidelijk dat de dreiging voor Pride niet komt van een paar emotionele homohaters. Dit zijn knokploegen met een serieuze organisatiegraad. Ze gebruiken Pride om te laten zien hoe sterk ze zijn.
Het stuk stadscentrum waar de eerste officiële Gay Pride van Belgrado wordt gelopen is hermetisch afgesloten. Eromheen overal groepjes 'hangjongeren', die met mobiele telefoons foto's maken van mensen die richting het politiecordon gaan.
Iedereen weet allang wat er gaat komen. Ik draag voor de gelegenheid een jas die ik de komende maanden niet aan zal doen. De foto's worden waarschijnlijk rondgestuurd en bewaard. De agenten kijken grimmig. De vraag is vooral hoevéél stenen ze straks naar hun hoofd krijgen. Maar iedereen kent zijn taak in deze voorstelling.
Een feest wil Marijana de Belgrado Pride niet noemen. Daar is ze veel te nerveus voor
De mijne is om homoseksuelen te vinden. Er zijn zeker duizend mensen maar de meesten zeggen te komen om homoseksuele vrienden te steunen. Zelf durven die er niet bij te zijn. Verder veel mannen in pakken, ambassadeurs zoals toenmalig EU-vertegenwoordiger Vincent Degert. 'Het is niet prettig om zoveel politie nodig te hebben als je een feest houdt', zegt hij. 'Maar dit hoort bij het proces. Het is goed om te zien dat dit gebeurt.'
Een feest wil Marijana het niet noemen. Daar is ze veel te nerveus voor. 'De meeste van mijn vrienden durven niet te komen.' Zij heeft met haar vriendin de angst onderdrukt. 'We staan hier al een uur en we zijn nog steeds veilig', giechelt ze.
'We leven nu acht jaar samen en we hebben geen rechten. We krijgen alleen woede en agressie. Deze samenleving moet veranderen en dit is de manier.'
Later, overal rook, ambulances rijden af en aan. De politie wordt aangevallen door groepen hooligans die proberen het cordon te doorbreken, maar het houdt. 'Dit is de beste reclame voor de Belgradose politie in jaren', roept een man. Veel van deze mensen leverden in de jaren negentig zelf veldslagen met de mannen in het blauw, toen ze de oppositie tegen dictator Miloševi? steunden. Maar nu staan de agenten aan hun kant.
Binnen wordt een 'feestje' gehouden, maar de meeste bezoekers zijn vooral bezig hoe ze straks heelhuids weer weg moeten komen. Dat gebeurt met droppings. Kleine busjes rijden in hoge snelheid naar een willekeurige hoek van de stad, waar de deelnemers in kleine groepjes worden losgelaten. Het werkt. Ze komen veilig thuis.
In de stad blijft het tot laat in de middag onrustig. Professionele hooligans in de frontlinie, hun hulpjes erachter. En passant proberen ze ook brand te stichten in het hoofdkantoor van de regerende Democratische Partij. Een kleine honderd agenten lopen verwondingen op. Van de relschoppers worden er zo'n honderd gearresteerd. Tot serieuze straffen komt het niet.
'Welk Belgrado laten we zien?'
De chaos van 2010 is het beeld dat de huidige premier Vu?i? vorig jaar opriep toen hij de demonstratie, destijds als minister van Defensie, verbood. 'Dit is niet het Belgrado dat ik aan de wereld wil laten zien.'
Jelena Mili? briest als ze wordt herinnerd aan die 'stompzinnige opmerking': 'Dit draait om openbare veiligheid. Vu?i? kan kiezen: Hij verbiedt de Pride en laat zich zien als homofoob, of als iemand die bezorgd is om een paar winkelruiten. Of hij laat het toe, en loopt het risico dat iedereen ziet hoe groot de anti-EU krachten zijn, wat een kwetsbare staat Servië eigenlijk is.'
Dat dilemma werd na het verbod vorig jaar pijnlijk duidelijk. Een flinke groep mensen liep tóch. Direct na het verbod gingen de sms-jes rond om een vervroegde, 'wilde' Pride te organiseren. De politie liet het toe, en toonde daarmee aan dat het prima kan. Passanten stoorden zich meer aan de verkeersoverlast dan aan het feit dat er een Pride aan de gang was.
'Dit is geen overwinning. Dat is het pas als we normaal door de stad kunnen lopen, bij daglicht'
Bij een verbod zal dat scenario zich dit jaar herhalen, verwacht Mileti?. 'Ik weet onderhand ook niet meer wat ik moet doen', zucht hij met een blik op de noodverordeningen aan het prikbord. 'We moeten toch iets bieden, niet alleen aan de gemeenschap zelf, maar ook aan de mensen die ons steunen. Dus we lopen waarschijnlijk gewoon.'
Daarmee is de zichtbaarheid weer gered, maar mocht Mileti? straks een vijfde verbod aan zijn muur moeten prikken zal de teleurstelling overheersen in een staat die het niet aandurft om zijn regels af te dwingen.
'Dit is geen overwinning', riep een deelnemer aan de 'wilde' Pride vorig jaar beslist. 'Dat is het pas als we normaal door de stad kunnen lopen, bij daglicht.'
Toch wil Mileti? niet van een mislukking spreken. 'Je ziet dingen veranderen, al wordt Pride steeds verboden. In mijn generatie wachtte iedereen tot hij ouder was, en financieel onafhankelijk, voor je misschien een paar vrienden vertelde dat je homoseksueel was. En je ouders kwamen het al helemaal nooit te weten. Nu zie ik jongens van achttien na hun eindexamen uit de kast komen, bij wijze van startsein voor hun leven.'
'Dat komt door Pride, door de aandacht die er ieder jaar is, door de open discussie die het losmaakt. Of we nu lopen of niet.'
Neem een abonnement op Joost van Egmonds artikelen in TPO Magazine. Context bij ontwikkelingen op de Balkan, en een groeiend archief. En, abonnement of niet, om op de hoogte te blijven van nieuwe artikelen is er nu ook een vrijblijvende nieuwsbrief.
