De zomer van 2014 aan het Hollandse strand was prachtig. M’n genoegen werd versterkt, gelegen in het warme zand na waterpret met kinders, door de weergaloze polemische, zelfs pamflettistische stijl van Evgeny Morozov.
Verwacht geen objectieve recensie. De historische benadering van het internet, en een verleden in Oost-Europa, deel ik met deze scepticus. Ook ik erger me al jaren aan internettheorieën van Skirky, Jarvis, Pariser en Kelly en Nederlandse technopredikers met gebrekkige mensenkennis.
Nog niet eerder las ik met zo veel plezier een boek over de voor- en nadelen van de vele facetten van internet als ‘Klik hier’. Je hoeft het niet met alle, soms heftige kritiek eens te zijn, maar intelligentie en eruditie spatten af van dit werk. Dat laatste voor degenen die langzamerhand het bloed van Evgeny wel kunnen drinken: vooral de schare heilsprofeten van internet die u voor Nederland vast zelf kan invullen.
Massamoord onder de guillotine
Het boek is, zoals (te) veel Amerikaanse boeken, vooral op het Amerikaanse discours gericht. Onder Morozov’s guillotine belanden onder meer: Jeff Jarvis, Clay Shirky, Kevin Kelly, Richard Thaler, Eric Schmidt, Andrew Keen, Nicholas Carr, Elisabeth Eisenstein, David Weinberger, Rebecca McKinnon, Paul Graham, David Post, Steven Johnson, Jonathan Zittrein, Yochai Benler, Peter Thiel, Don Tapscott, Anthony William, Daniel Boorstin, Clay Johnson, Jane en Kelly McGonigal, Farhad Manjoo, Matthew Yglesias en Lawrence Lessig.
Niet te vergeten ook Tim Wu, Peter Diamandis, Peter Thiel, Esther Dyson, Wael Ghonim, Alec Ross, Reid Hoffmann, Bill Maris, Steven Johnson, Ray Kurzweil, Steven Levy, Andrew Sullivan, Marissa Mayer, Beth Noveck, John Naughton, Eli Pariser, Gordon Bell, Gabe Zichermann, Katie Stanton, Gordon Bell, Nathan Daschle, Glenn Greenwald, Cass Sunstein, Gary Wolf, Jeff Bezos, Gabe Zichermann, Ethan Zuckerman en natuurlijk Mark Zuckerberg.
Daarentegen genieten de theorieën en observaties van Walter Lippmann, Michael Schudson, John Durham Peters, Christopher Kelty, Barry Schwartz, Chris Otter, Carl DiSalvo, Ruth Grant, David Edgerton, David Health, Jean Meynaud, Bernard Crick, Majid Theranian, Lionel Trilling, David Garland, Albert Hirschman, Ian Kerr, John Dewey, Svetlana Boym, Bruce Schneier, Avishai Margalit, Tarleton Gillespie, Ryan Holiday, Theodor Adorno, Max Horkheimer, Joseph Turow, Steven Shapiro, Steven Kotkin, Judith Shklar, Martin Jay, Jan Gross, Anthony Grafton, Harlan Yu en David Robinson de instemming van Morozov.
De meeste van deze laatste namen, veelal historici en filosofen, zijn in internetland onbekend. Ze kozen niet ‘het internet’ als hun object, maar mediageschiedenis of – invloed of soms over totaal andere onderwerpen. Voor Morozov aantrekkelijk om zijn aanvallen op de eerste trits publicisten te ondersteunen. Zijn onderscheid tussen slim en dom loopt langs de lijn van het al dan niet historisch benaderen van digitale tendensen. Zij die dat nalaten, dus niet de tijdgebonden internetinvloed relativeren, zijn de klos. Morozov strijdt tegen ‘internetcentrisme’ en ‘tijdperkdenken’, fnuikend voor gezond debat.
Ook doemdenkers afgeserveerd
De onthoofdingen treffen vooral degenen die digitale geneugten bezingen. Alhoewel Morozov profeten van beide zijden veracht; dus ook internetcriticasters als Andrew Keen en Nicholas Carr. 'Internetsceptici en – optimisten hebben veel gemeen: beide groepen gaan uit van een stabiele opvatting van ‘het internet’ om hun argumenten kracht bij te zetten…'
De schrijver floreert in de ideeënstrijd en met genoegen zie ik hem Jarvis, Shirky en Pariser ontmaskeren als eenzijdige denkers die de technologie als uitgangspunt nemen en mensenkennis ontberen. 'Slimme apparaten, domme mensen', de titel van het laatste hoofdstuk, spreekt boekdelen.
Volgens Evgeny zijn we vergaand ‘verward’ door de digitalisering die we niet in proporties kunnen beschouwen, omdat we in tijd en ruimte geen afstand scheppen. Dit centrisme 'heeft onze interessantste analisten veranderd in marsmannetjes die net geland zijn en geen idee hebben hoe het er op aarde aan toe gaat.'
Te vaak wordt de wereld verklaard door de rol van ‘het internet’ te analyseren en vervolgens verbeteringen voor het leven te projecteren vanuit invloedrijke technologie. Analyses ontaarden volgens Morozov even snel als onterecht in ‘trendbreuken’ en ‘revolutie’.
Fitter, gelukkiger, productiever
Zulk denken leidt tot solutionsism, de neiging om problemen, groot en klein, op te lossen met behulp van nieuwe technologie, momenteel digitalisering, dikke data en apps. Niet zelden problemen waaronder we niet leden tot de oplossing zich aandiende.
Of voor processen die het gevolg zijn van menselijke ondeugden, die zich niet laten uitroeien met welke technologie dan ook. 'Perfectie is de vijand van het goede, dat soms goed genoeg is wat voor krachtig middel we ook in de hand hebben.'
Morozov fileert vakkundig de drang om de samenleving, zorg, onderwijs, politiek, rechtsstaat en persoonlijk welzijn te redden, dan wel naar een hoger niveau te tillen. Hij hekelt de ‘verbeteringsorgie’. Silicon Valley ziet hij weerspiegeld in Fitter, Happier, More Productive van Radiohead. De businessplannen, ‘de crowd’, de ‘innovatie’, de ‘transparantie’, het ‘open internet’ en al die dooddoeners van de techno-optimisten serveert Morozov af. In hapklare brokken en in schitterende metaforen, zoals over de TED-conferenties: 'Dat Woodstock van de intellectueel afgeleefden.'
Hij is niet tegen oplossingen voor het klimaatprobleem, obesitas of het afnemend vertrouwen in de politiek, maar toont aan dat de formulering van deze problemen en daarbij gezochte oplossingen niet zelden leiden tot digitale dwangbuizen. Waar we op zijn best niet beter van worden.
Morozov onderzoekt hoe ‘het internet’ de motor is geworden van de huidige solutionistische initiatieven en hoe ‘het internet’ ons verblindt voor de tekortkomingen.
Zelf kortstondig verdwaald
Enige overdrijving gaat hij niet uit de weg. Bewust ook, want hij noemt ze zelf ‘antisolutionistische tirades’. Voorbeeld: 'Voor u het weet staat al onze kookinformatie op een server in California en analyseren verzekeringsmaatschappijen hoeveel onverzadigde vetzuren we binnenkrijgen en passen ze onze premies daarop aan. Koken, opgehitst met slimme technologie, kan een Trojaans paard zijn en de weg vrijmaken voor veel sinistere projecten.'
Is ‘Klik hier’ vaak hilarisch en van hoge intelligentie getuigend, soms is het ook gewoonweg dom. Zoals Morozovs opvatting dat het denken vanuit ‘het internet’ serieuze, realistische debatten volledig in de weg staat. Zijn eigen vaak denigrerende toonzetting om andersdenkenden weg te zetten nodigt evenmin uit tot debat.
Toch is Morozov een stuk genuanceerder en zelfs positiever dan vaak wordt geconcludeerd, ook in dit boek. Zo schrijft hij geen verklaring te hebben voor het succes van Wikipedia ('Het werkt in de praktijk, maar niet in theorie.')
In het laatste hoofdstuk geeft hij grif toe dat ook hij zich ooit van revolutionaire retoriek bediende op grond van succes van datzelfde Wikipedia, peer-to-peer netwerken en Friendster, ‘ergens tussen 2005 en 2007’. 'Ik kan me dus inleven in die internetdenkers die zich helemaal op hun gemak voelen bij het huidige debat…'. Om er schitterend op te laten volgen: '…hoewel ik ze waarschijnlijk niet kan vergeven.'
Dat is heerlijk. Morozov hoopt dat weldra het inzicht terrein wint dat internet niet zo revolutionair is voor de samenleving als gedacht en dat zijn boek zowel het technofobisch pessimisme als a-historisch optimisme zal verminderen.
Meer verhalen
Zwakste punt van dit boek vind ik de herhalingen door scoringsdrift. Het boek leed het meest onder het testosteron van Morozov in hoofdstuk zes waarin hij fulmineert tegen de opvatting dat de rechtsstaat veel beter zal worden van het bogen op data, algoritmen en vergaande preventie en controle: 'Wat winnen en verliezen we als het onmogelijk wordt om crimineel gedrag te vertonen.'
De argumentatie is ijzersterk, maar Morozov herhaalt deze in vele toonaarden die onderling weinig verschillen. En haalt veel denkers aan die min of meer hetzelfde beweren, vaak over criminaliteit als onontkoombare exponent van onze samenleving.
Ook wordt hier duidelijk dat Morozov sterk leunt op de studeerkamer. Veel boeken en theorieën passeren de revue in dit prachtboek, maar verhalen ontbreken. Zo had juist voor dit hoofdstuk over de rechtsheilstaat een beschrijving van bijvoorbeeld Singapore niet misstaan.
Misschien is ‘Om de wereld te redden, klik hier’ wel het beste boek dat tot op heden over het internet is verschenen. In elk geval stilistisch…
