Toen Hajdar Kuci na veertig jaar socialisme zijn familiegrond terugkreeg van de Albanese staat was er een probleempje: De bunkers die het leger intussen op zijn terrein had gebouwd lagen nog tjokvol explosieven. 'We hebben de kisten zelf naar de legerbasis moeten brengen', schampert zijn vrouw Lendita Kuci.
Zij brachten de waren tenminste terug. Heel wat anderen hielpen zich in de chaotische jaren negentig aan wapens. Van pistolen tot automatische geweren en explosieven. In naburig Joegoslavië was het nog erger. Bovenop het verkruimelen van de defensiestructuur kwam hier een reeks oorlogen, die honderdduizenden mensen onder de wapens bracht. Na afloop had inzameling bepaald geen prioriteit. 'Er wás geen plek om je wapens in te leveren', zegt Zoran Dragiši?, nu hoogleraar Veiligheidsstudies in Belgrado. 'In die dagen kon je in Belgrado een handgranaat kopen voor 2 Duitse marken.'
Mitrailleurs op de vlooienmarkt…
Inmiddels is er heel wat meer orde in de chaos. Militaire depots worden wat beter beveiiligd tegen diefstal, en oude wapenvoorraden worden stukje bij beetje vernietigd, al ligt er nog heel veel in opslagplaatsen.
Het is ook allang niet meer zo dat je een wapen op iedere straathoek kunt krijgen, al was er in 2013 een schandaal in Servië toen mitrailleurs op de vlooienmarkt opdoken. Maar het was tenminste een schandaal, dat toont al een mentaliteitsverandering.
Veel landen hebben ook strenge wapenwetten. In Servië is het bijvoorbeeld nagenoeg niet te doen om nu nog een vergunning te krijgen om een wapen te dragen.
Tegelijkertijd wordt geprobeerd om de wapens die al in privé-handen zijn in te zamelen. Dat gaat moeizaam. Geregeld zijn er acties waarmee burgers op de gevaren worden gewezen, en vervolgens hun wapens in kunnen leveren zonder sancties. Maar veel mensen vertrouwen dat niet.
Wat ook niet helpt is dat je je doorgaans wel moet identificeren. Mocht een wapen bijvoorbeeld ooit gebruikt zijn voor een moord, dan kan de politie de laatste eigenaar achterhalen en vragen komen stellen. Dat maakt velen schuw.
Al in 2010 zag Nenad Bošilj?i?, destijds wapenexpert bij het Internationaal Veiligheidsinstituut in Belgrado, weinig heil in inzamelen: 'Een belangrijk aspect is de wapencultuur hier', zei hij. 'Een echte man heeft een vuurwapen, dat zit diep bij veel mensen. Een beroemd voorbeeld is het schieten in de lucht bij trouwerijen. Op flinke delen van het platteland wordt een bruiloft oprecht als mislukt beschouwd als er niet is geschoten.'
En dus zit de regio waarschijnlijk nog met miljoenen vuurwapens. Kleine, maar ook grote, schat Bošil?i?: 'Je bewaart de wapens voor het geval dat, vaak ergens onder de grond. Als iemand die wil kopen, worden er geen vragen gesteld.'
… en op bestelling
De gevolgen reiken geregeld tot in Nederland. Mihael Šprajc van de Kroatische politie pakt de foto's er nog eens bij. De wapens zijn in dikke lagen tape verpakt, vervolgens weggestopt in de holtes in de carosserie van een bestelbusje. Zo wilde een groep smokkelaars dit arsenaal naar Nederland rijden.
Het zijn oude wapens uit de jaren tachtig, vaak niet eens in zo goede staat. Waarschijnlijk zijn ze achteloos ergens bewaard tot er kopers kwamen. Waar ze precies vandaan kwamen is niet te zeggen. Het Joegoslavische leger maakte deze wapens in bulk en ze raakten verspreid door het hele voormalige land.
Huidige landsgrenzen stellen wat dat betreft weinig voor. Kroatië heeft zowel een eigen probleem met illegale wapens, als een doorvoerfunctie richting West-Europa voor wapentuig dat uit het zuiden komt.
Strenge grenscontroles zijn slechts een deel van de oplossing. Het is zoeken naar een speld in een hooiberg. Eén mitrailleur is klein, zeker in vergelijking tot de schade die het ding kan aanrichten.
'De aantallen zijn waarschijnlijk klein', zegt Ivan Zverzhanovski, die voor de Verenigde Naties het terugdringen van illegale wapens in de regio helpt coördineren. 'En er is een trend richting handel door individuen, dat maakt het veel moeilijker te stoppen.'
Of smokkelaars actiever zijn of dat de politie beter is geworden in het opsporen is de grote vraag, maar het is in ieder geval duidelijk dat wapensmokkel uit de Balkan naar West-Europa nog steeds een echt probleem is. 'Er is vraag naar wapens in West-Europa', zegt Šprajc. 'Wij maken het moeilijker om ze te vinden en te smokkelen, maar het kan nog steeds. De laatste twee maanden hebben we flink wat grote smokkelbendes ontmanteld, in samenwerking met West-Europese landen.'
Die West-Europese landen maken zich steeds grotere zorgen. Georganiseerde criminelen beschikken tegenwoordig over zwaarder wapentuig, en daarbovenop komt ook de dreiging van terroristische aanslagen met mitrailleurs.
De EU-politiedienst Europol gaat wapensmokkel extra aandacht geven, maar voorlopig heeft ze nog weinig zicht op de handel. Cijfers over het aantal wapens dat bij controles aan de Europese buitengrenzen wordt gevonden zijn er bijvoorbeeld niet, laat staat dat we kunnen beginnen te schatten hoeveel er door glippen.
Lang niet al die wapens komen ook uit Zuid-Oost-Europa, er zijn voldoende arsenalen op de wereld. 'Maar het is hier nu eenmaal nog altijd relatief goedkoop en gemakkelijk om aan een wapen te komen', zegt hoogleraar Dragiši?.
Over Joost van Egmond
Neem een abonnement op Joost van Egmonds artikelen in TPO Magazine. Context bij ontwikkelingen op de Balkan, en een groeiend archief. Volg @jvegorg voor updates.
Beeld:
Campagne tegen wapenbezit. De tekst op het t-shirt: 'gooi de indringer eruit' (foto: UNDP/SEESAC)
Munitie vernietigen in Doboj, Bosnië (foto: Joost van Egmond)
