Een trage stoet trekt door de regen op weg naar de begraafplaats voor een eerbetoon aan de twaalf jaar geleden vermoorde premier ?in?i?. 'Had hij geleefd, dan was het hier nu een Zwitserland geweest', zegt een deelnemer aan de 'wandeling voor Zoran'. Hoop en desillusie strijden bij de wandelaars om voorrang.
Er was een tijd dat in Servië de hoop regeerde. Het land kwam net uit een decennium van oorlog onder de autoritaire president Slobodan Miloševi?, maar een betere toekomst leek binnen handbereik. Premier Zoran ?in?i? ging het land vóór 2010 de Europese Unie binnen loodsen. En nog steeds geloven velen dat hij die deadline zou hebben gehaald.
Het liep anders. Op woensdag 12 maart 2003, tegen half-één, verliet Djindjic zijn auto voor het regeringsgebouw in het centrum van Belgrado. Een sluipschutter raakte hem vanaf zo'n 200 meter onmiddellijk in het hart.
'Was dat niet gebeurd, dan was het hier nu Zwitserland', zegt Slaviša. Zijn achternaam wil hij er niet bijgeven. Ik heb al genoeg problemen, haalt hij het gebruikelijke argument aan. Zoals velen is hij evan overtuigd dat hij in de gaten wordt gehouden om zijn lidmaatschap van de oppositie. Waarom dan ook nog met je naam in de krant?
Hij heeft vandaag 300 kilometer gereisd om vanuit zijn woonplaats in het zuiden naar Belgrado te komen. Voor Zoran. Hij spreekt schande van al die sympathisanten die niet zijn gekomen. 'Angst dat ze hun baan kwijtraken als ze zich hier vertonen, of vanwege het slechte weer… Ze zijn alleen maar bezig met overleven. De volgende dag halen. En intussen staat Servië stil.'
Pijnstiller-politiek
Servië sinds ?in?i? is inderdaad een festijn van gemiste kansen. Boris Tadi?, zijn opvolger als leider van de DS en de president van Servië van 2004 tot 2012, geeft dat deels toe: 'Ik heb gefaald in het doorvoeren van hervormingen', bekende hij na zijn aftreden.
Wie er ook aan de macht was sinds zijn dood, de koers was één stap vooruit, twee stappen terug, steeds met een angstig oog op de opiniepeilingen. 'Pijnstiller-politiek', noemt Sr?a Popovic het. Als leider van studentenprotesten onder Miloševi? werd hij door ?in?i? binnengehaald als onderminister voor Milieu en naaste vertrouweling.
'Niemand levert een visie. Serviërs zullen je ook onder marteling niet kunnen vertellen wat het verschil is tussen onze grote partijen', zei Popovi? tijdens een lang gesprek over de vermoorde premier in 2013. '?in?i? was de laatste politicus in Servië die de inhoud belangrijker vond dan populariteit.'
Je hebt impopulaire of falende hervormingen. Populaire hervormingen die slagen bestaan niet
Als iets ?in?i? kenmerkte was het politieke moed. Om opiniepeilingen gaf hij geen zier, daar liet hij geen twijfel over bestaan: 'Je hebt impopulaire of falende hervormingen. Populaire hervormingen die slagen bestaan niet.'
De eerste democratisch gekozen premier van Servië had bovendien een tomeloze energie. Hij had haast, niemand heeft hem ooit een trap tree-voor-tree zien oplopen. Hij versleet drie persoonlijke chauffeurs die rouleerden om hem bij te houden en leerde zichzelf als veertiger in een half jaar Engels. 'Als je besluit te stoppen met leren, begin je te sterven', zei hij achteloos.
Die energie maakte zijn premierschap van 2001 tot 2003 tot een rit in de achtbaan. De erfenis van het regime van Slobodan Miloševi? was totale chaos. Het land was corrupt, failliet en de veiligheidsdiensten deelden de lakens uit. ?in?i?' taak was puinruimen.
Maar hij wist waar hij mee bezig was. Wie met hem gewerkt heeft roemt zijn kwaliteiten als manager. 'Hij definieerde een probleem, vond de oplossing en implementeerde die', somt Zoran Živkovi? op, ?in?i?' vriend, vice-premier en opvolger als regeringsleider. Ik sprak hem in 2013, kort voor de tiende herdenking van ?in?i?' dood.
In het turbulente Servië direct na Miloševi? was dat van onschatbare waarde. ?in?i? had een agenda. Het land was stuurloos, oppositiebewegingen van iedere mogelijke kleur schreeuwden door elkaar heen. Djindjic maakte er een werkbare eenheid van, al was dat voor korte tijd. 'De manier waarop hij deze waanzinnige boot vol verschillende bewegingen op koers hield was gewoon magie', zegt Popovi?. 'Hij was heel specifiek het juiste type voor die situatie.'
De zon is er niet meer
Ook acteur Dušan ?or?evi? herinnert zich die tijd, al was hij 15. 'Ik ben hier vooral vanwege die goeie herinneringen', zegt hij van onder zijn paraplu op het kerkhof, waar hij een kaars brandt voor ?in?i? op zijn twaalfde sterfdag. 'Er hing revolutie in de lucht. We dachten echt dat we het land in een paar jaar op de rails zouden krijgen.'
Achteraf was dat misschien naief, bekent hij grif. 'Maar het was beter dan het pessimisme van nu'. Ook hij hekelt het korte-termijndenken dat hij om zich heen ziet. Iemand die de erfenis van ?in?i? kan voortzetten ziet hij nog niet zo snel opstaan. 'Ik heb eigenlijk geen hoop. Als ik moet kiezen, overheerst de desillusie.'
?in?i?' dood liet een enorm gat achter in de Servische samenleving dat nog niet is gevuld. Veel van de mensen die willen dat Servië meer op West-Europa gaat lijken zijn politiek afgehaakt. ?in?i? gaf de generatie die volwassen werd onder Miloševi? hoop op een nieuw Servië. 12 maart 2003 was de dag waarop die beweging werd gebroken. 'Al die mensen werden gemotiveerd door Zorans enorme energie”, zegt Popovi?. 'Nu krijg je ze met geen mogelijkheid meer terug in de politiek. De zon in het midden is er niet meer.'
?in?i? omringde zich met talentvolle jongeren. Sommigen van hen zijn nog politiek actief, zoals ?edomir Jovanovi?, leider van de Liberaal Democratische Partij en de held van veel van de wandelaars. Maar meer mensen zijn geëmigreerd, of kiezen voor het NGO-circuit. Popovi? leidt bijvoorbeeld het Centrum voor Toegepaste Geweldloze Actie en Strategie, een instituut dat de lessen van de revolutie die Miloševi? ten val bracht uitdraagt.
Een terugkeer naar de politiek sluit hij uit. 'Verandering moet komen van een nieuweling. Die zie ik nu niet, maar ik zie wel veel slimme mensen die bereid zijn om aan zichzelf te werken. Het zal alleen tijd kosten.'
Veel van die tijd is al verloren. De gevestigde namen kunnen niet inspireren. De laatste jaren regeren conservatieve partijen, zonder een stem méér te halen dan voorgaande keren. Het waren de hervormingsgezinde stemmers die massaal thuis bleven of blanco stemden.
Iedereen houdt van Zoran
Bij gebrek aan een nieuwe Zoran dweept iedereen met de oude. Bij leven was ?in?i? controversiëel. Op het laatst scoorde hij in de door hem zo verachte opiniepeilingen minder dan tien procent. Maar inmiddels geldt hij als hét voorbeeld in de Servische politiek, waar iedereen zich aan wil spiegelen, ook zijn voormalige vijanden.
Over zijn de tijden dat nationalistische partijen de man zwart maakten. Vandaag de dag wordt hij zelfs geciteerd door de huidige premier Aleksandar Vu?i?, die ooit tot de ministersploeg van Miloševi? behoorde. Hij heeft er nog succes mee ook, zelfs hier en onder de rouwenden rond het graf van ?in?i?, een groep die toch grrotendeeels uit die-hard liberalen bestaat.
'Ik hoop dat Vu?i? de nieuwe ?in?i? is', zegt Miroslav Mitrovi?, een 29-jarigedeelnemer aan de wandeling voor Zoran desgevraagd. Dat antwoord is allang niet meer opmerkelijk. Hoop sterft als laatste, luidt het Servische gezegde dat op de wandeling veel wordt aangehaald.
Ik heb nog een sprankje hoop, maar dat is op reserve
'Iedereen claimt nu Zorans erfenis', gnuift Živkovi?, 'maar niemand voert hem uit. Zijn partij is zichzelf niet meer. Alleen de kleuren zijn nog over. Onze politiek is beëindigd na 2003.' Op zijn werkkamer heeft Živkovi? een ingelijste vlag hangen, opgekropt alsof hij net uit de was komt. 'Het is de vlag die uithing op de plaats waar Zoran werd doodgeschoten. Ik heb hem expres zo opgehangen. Hij is verkrampt.' Zoals het hele land.
Sr?a Popovi? is optimistischer. Ondanks alle verkwiste kansen en het gebrek aan politieke lef, staat het fundament van de ?in?i?-jaren volgens hem nog wel: 'Die drie jaar waren meer dan genoeg om te zorgen dat de boot niet omkeert. Dit land zal de EU binnenkomen, dat is niet te stoppen. Het grote verschil is dat het veel langzamer en gecompliceerder gaat dan wanneer ?in?i? had geleefd. We zullen het land worden dat hij voor ogen had, alleen een decennium later.'
Wordt Servië dan toch ooit het Zwitserland waar wandelaar Slaviša van droomt? 'Pas als we dat overlevingsdenken achter ons laten en er samen de schouders onderzetten', zegt hij vanonder een plastic kap waarmeee hij zich beschermt tegen de regen. 'Dat zie ik nu niet als ik rondkijk. Ik heb nog een sprankje hoop, maar dat is op reserve'. Want inderdaad, hoop sterft als laatste.
Neem een abonnement op Joost van Egmonds artikelen in TPO Magazine. Context bij ontwikkelingen op de Balkan, en een groeiend archief. Volg @jvegorg voor updates.
