De dorpelingen van Ranovac in Oost-Servië slepen de gemeente voor de rechter omdat die een slechte weg heeft laten aanleggen. Da's in heel veel opzichten de rechtszaak van de eeuw.
Vilijam Šoji? wordt er emotioneel van. 'k droomde van deze weg', zegt hij met een blik op de scheuren in het asfalt. Ranovac, een uitgestrekt en spaarzaam bewoond dorp in het oosten van Servië, kreeg een paar jaar geleden de kans op een betere aansluiting op de rest van de wereld: de gemeente stelde voor om een nieuwe, brede weg aan te leggen. Dat betekende sneller en veiliger naar de stad, voor werk, voor de school van de kinderen. Een betere toekomst kortom.
De dorpelingen moesten wel zelf bijdragen. Ze brachten bijna een ton in, op een budget van 370.000 euro. De één een paar honderd euro, de ander een paar duizend. Grote bedragen in een land waar het inkomen per hoofd van de bevolking ongeveer 6000 euro is. Maar ze hadden het er graag voor over.
Het resultaat is er niet naar. De dorpelingen geven graag een rondleiding over de nieuwe weg, die inmiddels al weer op instorten staat. 'Ik ben in een paar landen geweest', zegt de bereisde Dragiša Floranovi?, 'maar dit kan alleen hier. En met ons geld!'
Verontwaardigd buigen ze zich over de scheuren, terwijl een vrachtwagenchauffeur schouderophalend voorbij rijdt. Hij ziet dit vaker, en ziet niet in wat hij eraan kan veranderen: 'Dit is nu éénmaal Servië', luidt de dooddoener.
'Nederlandse manier'
Dat is waar de bewoners van Ranovac zich onderscheiden. Ze gingen met een fotocamera de weg langs, beschreven iedere scheur en lieten monsters van de weg nemen door een laboratorium voor bouwmaterialen. Met dat hele pakket stapten ze naar de gemeente, en toen die niet thuis gaf, naar de rechter. Da's revolutionair in Servië.
'We hebben dit op de Nederlandse manier aangepakt', grinnikt Vlasta Mladenovi?, die jarenlang in Nederland woonde. Hij is één van de voorvechters van deze rechtszaak, net zoals hij daarvoor één van de gangmakers was bij de inzamelingsactie om de weg te helpen bouwen. Wat hij wil is dat burgers mondiger worden. Ze moeten zelf actie ondernemen om hun lot te verbeteren en opkomen voor hun rechten. En hij doet het nog ook.
De meeste getuigen zijn behoorlijk nerveus, maar ze staan er wél.
Het levert een bijzonder tafereel op. In de rechtbank in Požarevac draven veertien klagers op, keurig voorbereid. De meesten zijn behoorlijk nerveus, maar ze staan er wél. Ze willen gehoord worden als getuige, alleen is de burgemeester niet aanwezig. 'Verhinderd', zegt de advocaat van de gemeente schouderophalend. Burgemeester Radiša Dragojevi? erkent dat er met deze weg iets mis is, maar noemt het een incident. Grote interesse in de rechtszaak heeft hij kennelijk niet. De zitting wordt door de rechter afgekapt en uitgesteld.
De advocaat van de klagers, ?edomir Stojkovi?, laat zich er niet door uit het veld slaan. 'We doen kalm aan', zegt hij vol zelfvertrouwen. Volgens hem is deze zaak uniek. 'Hier kan je heel Servië laten zien hoe slecht de controle op het budget is. En hoe je via de rechter de staat kunt dwingen om zijn werk goed te doen.'
Dat kan wel even duren, zoals de rechtszitting weer onderschrijft. Door Dragojevi?' afwezigheid moeten de klagers drie maanden wachten. Maar Stojkovi? heeft er overduidelijk zin in: 'Natuurlijk, hoe groter de tegenstander is, hoe beter! Voetbalclub Partizan Belgrado wil ook graag tegen Manchester United spelen.'
'Ook jouw geld!'
Het gaat hier niet om een specifiek geval van vijf kilometer. In Servië en omringende landen zijn er wel meer wegen waar omwonenden twijfelen of het hele budget wel op de juiste plaats terecht is gekomen. Hoe vaak het precies voorkomt weet niemand, ook al omdat het vaak bij klagen in de kroeg blijft.
Op papier wordt dit soort projecten uitstekend gecontroleerd, zegt Nemanja Nenadi? van de Servische afdeling van Transparency, een non-gouvernementele organisatie die strijdt tegen corruptie. 'Maar de problemen zijn overduidelijk. In sommige gevallen zie je dat werken slecht zijn uitgevoerd, ook al moeten ze zijn goedgekeurd door experts.'
alsof een kind het weer aan elkaar heeft gelijmd
Een dorp verderop van Ranovac zijn bewoners ook woest. Een man die anoniem wil blijven nodigt me uit een scheur eens goed te bekijken. 'Hier kun je zien hoe dun het asfalt is.' Meer dan een centimeter of vier is er inderdaad niet van te maken. Elders zijn scheuren snel dichtgeplakt met bitumen. Reparaties, vinden ze op het gemeentehuis, maar de bewoner is er niet over te spreken: 'Het is alsof een kind het weer aan elkaar heeft gelijmd', briest hij.
Ook in deze weg zijn tienduizenden privé-euro's van bewoners gaan zitten, maar het budget komt ook voor een flink deel van een lening van de Europese Investeringsbank, de bank van de Europese Unie. 'Het is ook jullie geld', zegt de anonieme bewoner. 'Jullie zouden eens moeten komen controleren wat er met jullie én ons geld gebeurt!'
Zelf overweegt hij nog of hij een klacht in wil dienen. Hij hoort Vlasta Mladenovi? geïnteresseerd uit over zijn ervaringen, maar aarzelt nog of hij hem wil volgen naar de rechtbank. In een ons-kent-ons samenleving als deze zijn mensen beducht om de machtigen voor het hoofd te stoten. 'Mensen zien machthebbers als iets dat hoger is dan zij zelf', zegt Vlasta Mladenovi?.
Ga klagen!
Ook in Ranovac is de gang naar de rechter onderwerp van verhit debat. Sommigen vinden een rechtszaak niet 'het juiste antwoord', anderen deden mee, maar trokken zich op het laatste moment terug.
Maar de harde kern in Ranovac is die angst voor de autoriteiten voorbij. 'We zullen doorzetten', zegt Vilijam Šoji?. 'We kunnen niet meer terug.' Dorpsgenoot Vlasta Petnjakovi? heeft besloten een voorbeeld te willen stellen: 'Dit is geen incident. Dit is gangbare praktijk. Die mensen doen waar ze zin in hebben.'
'Je hebt het woord corruptie niet nodig om corruptie te bestrijden'
Het ligt voor de hand te denken dat in dit soort gevallen corruptie in het spel is, maar zoiets is verschrikkelijk moeilijk te bewijzen. Het is misschien ook niet het belangrijkste. 'Je hebt het woord corruptie niet nodig om corruptie te bestrijden', zegt advocaat Stojkovi?. De rechtszaak tegen de gemeente richt zich dan ook op de vraag of de weg al dan niet deugdelijk is aangelegd. Zo ja, dan moet het worden overgedaan, of anders moet het geld terug.
Daar zit volgens Stojkovi? de kracht van deze rechtszaak: 'Als genoeg mensen op genoeg plaatsen zo'n proces beginnen, dan lossen we het probleem op. Daar hebben we geen buitenlandse hulp voor nodig. Dat kunnen we samen, door onze rechten te gebruiken.'
Nemanja Nenadi? van Transparency moedigt ook rechtszaken als deze aan. 'In dit geval hebben burgers een direct belang. Maar ik vind dat er ook veel ruimere mogelijkheden moeten komen voor burgers om te klagen als werken volledig door de overheid worden gefinancieerd. Daar hebben ze immers ook voor betaald, alleen op een andere manier.'
Neem een abonnement op Joost van Egmonds artikelen in TPO Magazine. Context bij ontwikkelingen op de Balkan, en een groeiend archief.
