Hamvraag: komt het kabinet op de derde dinsdag in september met een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel of niet? En zo ja, volgen daar dan ingrijpende maatregelen uit? Hoogste tijd dat de Tweede Kamer zijn tanden laat zien.
De coalitie worstelt al sinds zijn aantreden met het fenomeen van de ‘zelfstandige zonder personeel’. Op ieder dossier speelt de fundamentele onenigheid die er wat dat betreft bestaat tussen de VVD en PvdA. Van de zelfstandigenaftrek via de modernisering van de VAR-verklaring tot de verzekeringen en de pensioenen.
Zijn zzp’ers eerst en vooral ondernemers of zijn het gewoon flexwerkers? Moeten die zzp’ers de ruimte krijgen of moeten ze weer zo gauw mogelijk plaatsmaken voor echte banen? Rutte en Samsom komen er niet uit.
Hardwerkende ondernemers
Voor de VVD zijn zelfstandigen zonder personeel ondernemers. Hardwerkende mensen die waardevol zijn voor economie en samenleving. Die ons door de crisis hebben geholpen en die daar waardering voor verdienen.
Met heel af en toe stiekem het gevoel dat die zzp’ers wel heel erg kleine ondernemers zijn, die nodig zouden moeten doorgroeien en die behalve voor zichzelf ook werkgelegenheid voor anderen zouden moeten creëren.
Maar in beide gevallen is de conclusie van de VVD dat zzp’ers de ruimte moeten krijgen en gestimuleerd moeten worden.
Fat cats
Voor de PvdA zijn zzp’ers vooral flexibele arbeidskrachten die zich door werkgevers laten uitbuiten. Die daardoor vaste banen verdringen en die ook nog eens te beroerd zijn om bij te dragen aan het collectieve stelsel van sociale zekerheid.
En als ze dat niet zijn, zijn het wel ‘fat cats’ die misbruik maken van schaarste op de arbeidsmarkt om schandelijk hoge uurtarieven te bedingen.
Hoe dan ook is de conclusie van de PvdA dat zzp’ers terug moeten in hun hok. Liefst in loondienst, maar zeker zo aan regels gebonden dat ze niet meer goedkoper kunnen werken dan werknemers met een CAO.
Beleidsonderzoek
Om daar voor eens en voor altijd uit te komen (of misschien ook wel om daar voorlopig niet uit te hoeven komen) heeft het kabinet begin vorig jaar een ambtelijke werkgroep opdracht gegeven om een groot onderzoek te doen naar de opkomst van de zzp’er. En vooral naar de vraag wat dat betekent voor de sociale zekerheid.
Moeten zzp’ers worden gedwongen zich aan te passen aan het bestaande, collectieve sociale stelsel, of moet dat sociale stelsel zo worden hervormd dat het ook recht doet aan zzp’ers?
Dat ‘Interdepartementaal Beleidsonderzoek ZZP’ zou de basis moeten leggen voor een samenhangend kabinetsbeleid. Na enig uitstel was het in mei van dit jaar klaar. En toen werd het stil.
Onder de pet
De betrokken ambtenaren en hun collega’s van de planbureaus kregen van de baas een borrel aangeboden in een hippe Haags horeca. De onafhankelijke voorzitter werd bedacht met een hoge functie bij het ministerie van Financiën.
En hun rapport? Dat houdt het kabinet nu al meer dan drie maanden onder de pet. Toen de Tweede Kamer daar vlak voor het reces over aan de bel trok, verschool staatssecretaris Wiebes van Financiën zich achter de topdrukte die zou heersen op zijn departement.
Vastgelopen
Wiebes kon ook niet alles tegelijk, en zou het echt meteen na de zomer opsturen. Dat was natuurlijk een smoesje. Zelfs de jongste medewerker van de postkamer kan zo’n rapport in een envelop stoppen, daar hoeft de staatssecretaris niet voor uit zijn stoel te komen.
Waarschijnlijker is het dat de ambtelijke werkgroep die het onderzoek heeft gedaan op dezelfde discussiepunten is vastgelopen als de coalitie. Met VVD-achtige standpunten van de kant van het Ministerie van Economische Zaken, en met PvdA-ideeën vooral van de kant van Sociale Zaken en minder uitgesproken ook van de kant van Financiën.
Waar zit de pijn?
Hebben we dan totaal geen idee van wat er uit het onderzoek is gekomen? Nee, strikt genomen niet. Maar als we kijken naar de opdracht die de werkgroep mee had gekregen en naar het proces dat zij heeft gevolgd, kunnen we ons daar wel een voorstelling van vormen.
Als het goed is bestaat het IBO-zzp uit twee delen: een enorme hoeveelheid data over hoe het nou echt zit met die zzp’ers, en een analyse daarvan die uitmondt in een aantal beleidsvarianten waar het kabinet een keus uit kan maken.
Normaal gesproken zou de pijn dan in dat tweede deel zitten, in de vraag of we nu eindelijk eens iets doen met die zzp’ers en zo ja, wat? Maar in dit geval zou het probleem wel eens eerder kunnen liggen, in het eerste deel.
Feiten en cijfers
Echt betrouwbare feiten en cijfers over zzp’ers, verkregen door empirisch onderzoek, zijn gerenommeerd schaars. Bij gebrek daaraan wordt er al jarenlang van alles geroepen op basis van op zijn best halve waarheden. Zelfs op de statistieken van het CBS – normaal gesproken toch de gouden standaard – valt het nodige af te dingen.
Bijna alles wat we denken te weten over zelfstandigen zonder personeel berust grotendeels op aannames. Zowel de mening van de sceptici dat negen van de tien zzp’ers verkapte werknemers zijn of werklozen, als de stelling van de liefhebbers dat diezelfde zzp’ers onze economie toch maar mooi door de crisis hebben gesleept.
De onderste steen
Stel dat die ambtenaren echt de onderste steen boven hebben gekregen, dan zou uit hun rapport best wel eens kunnen blijken dat het allemaal wel los loopt met die zzp’ers.
Dan zou de werkgroep wel eens tot de conclusie kunnen zijn gekomen dat er niet eens zo verschrikkelijk veel mensen zijn die écht voor het zzp-bestaan kiezen en er helemaal voor gaan.
Dat de enorme aantallen die we horen (meer dan een miljoen!) vooral zo hoog zijn omdat er een hoop mensen worden meegeteld die nog studeren of al een baan hebben of al met pensioen zijn en die een paar uur in de week wat bijbeunen.
Dat het met die echte zzp’ers eigenlijk best wel goed gaat. En dat we ons over die andere categorieën geen zorgen hoeven te maken, omdat ze voor hun inkomen en hun sociale zekerheid toch niet van het zzp’en afhankelijk zijn.
De PvdA in zijn hemd
Als dát uit dat onderzoek is gekomen, staat met name de PvdA flink in zijn hemd en heeft die er alle belang bij dat het rapport nog even stof blijft vergaren.
Want die partij heeft de afgelopen drie jaar overal geroepen dat het zo slecht gaat met zzp’ers. Dat ze tegen zichzelf beschermd moeten worden, dat ze verplichte verzekeringen moeten krijgen en een verplicht pensioen.
Allemaal ‘oplossingen’ waar dan dus helemaal geen probleem voor bestaat. Dan zou het wel heel erg voor de hand liggen om – met de VVD – die echte zzp’ers gewoon lekker de ruimte te geven om te ondernemen en om als overheid hooguit hier en daar een knelpuntje weg te nemen.
Beleidsvarianten doorgerekend
Maar goed, dat weten we dus niet. Want ondanks aandringen vanuit de zzp-bonden heeft het kabinet zelfs de datasets uit het eerste deel niet vrij willen geven. Jammer, want anders hadden we allemaal dezelfde informatie gehad en hadden we nu een open en eerlijk debat kunnen voeren.
Wat we wél weten, is dat de ambtelijke werkgroep zo ver is gekomen dat ze het Sociaal- en Cultureel Planbureau een aantal beleidsvarianten heeft laten doorrekenen, met daarin een aantal maatregelen om meer grip te krijgen op de zzp’ers. Dan hebben we het dus over het tweede deel van het onderzoeksrapport.
Vier mogelijkheden
Wat die beleidsvarianten concreet inhouden – het wordt een beetje vermoeiend – daar wordt in Den Haag heel geheimzinnig over gedaan. Maar het ligt voor de hand dat het er minstens vier zijn. Stelt u zich een kwadrant voor, met twee kolommen en twee rijen.
In de linkerkolom staat dan het VVD-idee dat zzp’ers de ruimte moeten krijgen. In de rechterkolom de opvatting van de PvdA dat het mooi is geweest en dat er een rem moet komen op die zzp’ers. In de bovenste rij van het kwadrant beschouwen we met de VVD de zzp’ers als ondernemers. In de onderste rij zeggen we met de PvdA dat het een soort flexwerkers zijn. De vier vakken van dat kwadrant staan voor vier visies op zzp’ers waar verschillende soorten maatregelen bij passen.
De uitersten van het spectrum
Et voilà: de beleidsvarianten. Met aan het ene uiterste van het spectrum de visie dat zzp’ers ondernemers zijn die de ruimte moeten krijgen. Waarbij het logisch is om de zelfstandigenaftrek te behouden en om zzp’ers zelf voor hun verzekeringen en hun pensioenen te laten zorgen.
En aan het andere uiterste de visie dat zzp’ers uitgebuite flexwerkers zijn en dat we er daar minder van willen. Waarbij het past om de zelfstandigenaftrek af te schaffen, een verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering in te voeren, en zzp’ers te verplichten zich aan te sluiten bij een pensioenfonds.
Nog geen kabinetsstandpunt
In een ideale wereld zou dat rapport al eind vorig jaar klaar zijn geweest. Dan had het kabinet dit voorjaar een keus gemaakt uit die vier beleidsvarianten, en dan was daar een maatschappelijke discussie over op gang gekomen.
Maar het rapport kwam pas halverwege dit jaar gereed, het kabinet heeft er nog steeds geen standpunt over ingenomen – en nu is het al bijna Prinsjesdag.
Door de werkelijkheid ingehaald
Met alle vertraging en geheimzinnigdoenerij is inmiddels zo veel tijd heen gegaan, dat het rapport hoe dan ook alweer door de werkelijkheid is ingehaald. Letterlijk, omdat de gegevens die erin verwerkt zijn over zzp’ers op zijn best betrekking hebben op 2013 en voorafgaande jaren. Niet op 2014 en laat staan op 2015, want dat is fysiek onmogelijk. Dus wordt het hoe dan ook sturen met de achteruitkijkspiegel.
Figuurlijk is het rapport ook ingehaald, en wel door de politieke realiteit. Het kabinet heeft het niet kunnen laten om terwijl het onderzoek nog in volle gang was toch alvast allerlei beslissingen en beslissinkjes te nemen over zzp’ers.
‘We moeten toch verder’
Iedere keer vroeg de Tweede Kamer of dat nou wel slim was en of we niet moesten wachten op de resultaten van dat onderzoek. En iedere keer was de reactie: ‘Nee, dat is niet nodig, want dat heeft er niks mee te maken en we moeten toch verder.’
Staatssecretaris Wiebes (VVD) heeft al geregeld dat de VAR-verklaring wordt vervangen door een stelsel van modelcontracten. Minister Asscher (PvdA) heeft al moeten inleveren op zijn ideaal van een verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering. En staatssecretaris Klijnsma (PvdA) heeft zich al verbonden aan een vooralsnog vrijwillig ZZP-pensioen.
Speelruimte ingeperkt
Behalve het kabinet hebben ook de beide regeringsfracties zich alweer op een aantal zaken hebben vastgelegd. Zo hebben woordvoerders van VVD (Erik Ziengs) en PvdA (Ed Groot) dit voorjaar al publiekelijk verklaard dat wat hen betreft de zelfstandigenaftrek moet blijven.
Zo is de speelruimte voor het kabinet om met een verfrissend nieuw plan te komen, al een heel stuk ingeperkt. Het rapport van de ambtelijke werkgroep dat zo angstvallig geheim wordt gehouden, verliest met de dag meer aan relevantie.
‘De kans dat dit kabinet de afschaffing van de zelfstandigenaftrek aankondigt is klein’
Wat er ook in het onderzoeksrapport mag staan, de kans dat dit kabinet op Prinsjesdag de afschaffing van de zelfstandigenaftrek aankondigt is klein. Net als de kans dat er verplichte verzekeringen komen en een verplicht pensioen.
Meer dan een soort bewustwordingscampagne om zzp’ers ervan te doordringen dat ze echt zelf iets moeten doen om hun risico’s te managen, zit er niet meer in. Misschien ondersteund door wat maatregelen om het voor starters vanuit loondienst makkelijker te maken bij hun oude pensioenfonds te blijven.
Addertje onder het gras
Hebben de tegenstanders daarmee de strijd verloren en kunnen de zzp’ers de toekomst nu met vertrouwen tegemoet zien? Nee, nog niet helemaal. Er zit een addertje onder het gras, en dat addertje heet de Wet Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties.
Die wet regelt dat per 1 januari 2016 de beruchte VAR-verklaring wordt vervangen door een stelsel van modelovereenkomsten per sector, tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers.
Opdrachtgevers die vanaf dat moment werken met door de Belastingdienst goedgekeurde modelovereenkomsten en die zich daaraan ook in de praktijk echt houden, zouden geen risico meer lopen dat de inspecteur hun arbeidsrelatie met een zzp’er achteraf kwalificeert als een ‘verkapt dienstverband’, met alle naheffingen en boetes van dien.
Controleren op de werkvloer
Die modelovereenkomsten worden momenteel ontwikkeld. Het is nog een hele toer, om dat allemaal netjes te formuleren. Maar dan begint het pas.
Anders dan vroeger met de Verklaring Arbeidsrelatie is het nu wél de bedoeling dat de Belastingdienst op de werkvloer gaat controleren of het allemaal ook echt klopt. En niet alleen nu, maar zelfs tot vijf jaar terug in het verleden.
Hoe die controles in hun werk zullen gaan en welke criteria de inspecteurs daarbij gaan aanleggen, staat niet in de wet die nu is aangenomen. Dat mag de Belastingdienst zelf weten. Of althans: dat mag staatssecretaris Wiebes weten, want die is uiteindelijk de baas.
Handen vrij voor de Belastingdienst
Die wet heet niet voor niets ‘Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties’: geen lastige regels meer, maar de handen vrij voor de Belastingdienst. Daar zit zowel voor zzp’ers als voor hun opdrachtgevers een levensgroot risico.
De afgelopen jaren is de fiscus een aantal keren ronduit draconisch opgetreden tegen opdrachtgevers en opdrachtnemers die verdacht werden van werken in een ‘gezagsrelatie’. Denk aan de thuiszorg, denk aan het beroepsonderwijs.
Per sector aan de knoppen draaien
Als een inspecteur ook maar het vermoeden heeft dat de opdrachtgever bepaalt wat de zzp’er moet doen, of hoe of wanneer of waar – dan is er al gauw geen sprake meer van zelfstandigheid maar van een ‘verkapt dienstverband’.
Dan moet de opdrachtgever alsnog loonbelasting en sociale premies inhouden en afdragen, en moet de zzp’er zijn of haar zelfstandigenaftrek inleveren.
Met die modelovereenkomsten en speciaal met de controles daarvan door de Belastingdienst, heeft het kabinet voor zichzelf onbeperkte mogelijkheden gecreëerd om per sector aan de knoppen te draaien. Willen we meer zzp’ers, dan controleren we minder streng. Willen we er minder, dan leggen we op elke slak zout.
Verlammend effect
Om het beoogde effect te bereiken, hoeft de Belastingdienst niet eens naheffingen en boetes op te leggen. Alleen al van het laten voortbestaan van de onduidelijkheid, van het boven de markt laten hangen van harde maatregelen, gaat een verlammend effect uit op de markt van vraag en aanbod.
Zie wat er nu gebeurt in het beroepsonderwijs: er is sinds begin dit jaar geen hogeschool meer die nog met zzp’ers als gastdocent durft te werken. Zonder enige wettelijke grondslag.
Het parlement heeft bij deze psychologische oorlogsvoering het nakijken. Want het is allemaal geen ‘beleid’ waarover te discussiëren valt, maar ‘uitvoering’ die aan de ministers en hun departementen is voorbehouden.
Meer of minder zzp’ers?
Dé hamvraag van het komende politieke seizoen wordt dan ook of het kabinet meer of minder zzp’ers wil. Daar zal geen categorisch antwoord op komen, maar op het niveau van sectoren en branches kunnen er rare dingen gebeuren.
Reken er maar op dat dan het eerst de sectoren in beeld komen waar relatief veel zzp’ers zitten en waar de vakbonden nog wat te vertellen hebben: in de zorg, en in transport en logistiek. Als er klappen gaan vallen, dan zal het daar zijn.
Debat afdwingen
Wordt Prinsjesdag een feestje voor zzp’ers of wordt het Bijltjesdag? Het zou nog steeds zo maar kunnen dat ze een kopje kleiner gemaakt gaan worden. Weten we dat op de derde dinsdag in september als de koning zijn tekst van de troonrede weer in zijn binnenzak stopt? Nee, dat gaat pas achteraf blijken, in de loop van 2016.
Valt er nog wat te doen, om dat schrikbeeld af te wenden? Ja, de Tweede Kamer kan – bij de algemene beschouwingen en bij de behandeling van het Belastingplan 2016 – alsnog een debat afdwingen. Over de uitkomsten van het IBO-zzp in het algemeen, en over de criteria die de fiscus mag hanteren bij het beoordelen van arbeidsrelaties in het bijzonder.
Verzuimt de kamer zijn tanden te laten zien, dan zijn opdrachtgevers en opdrachtnemers na 1 januari aan de heidenen overgeleverd.
Pierre Spaninks schrijft (bijna) iedere zondag over zzp’ers. Klik hier voor een overzicht en hier voor een abonnement.
