Die eerste keer dat ik een Koerdische vrouw sprak over wat vrouwenbesnijdenis voor haar betekent zal ik nooit vergeten. Op dat moment was het nog maar nauwelijks bekend hoeveel FGM (female genital mutilation is de officiële term) voorkwam in de Koerdische Regio van Irak. Inmiddels weten we dat het gemiddeld op zo’n zeventig procent ligt, en in sommige dorpen is zelfs meer dan 90 procent van de vrouwen besneden. Dat aantal neemt wel af: van oudere vrouwen is nog ruim 95 procent verminkt, terwijl voor jonge vrouwen het cijfer rond de 57 procent ligt. Dat is het gevolg van keihard werken.
De jonge vrouw vertelde me hoe ze op haar achtste besneden werd in Kirkuk. Ze voelde zich beschadigd; haar was iets afgenomen. “Want ik voel me geen vrouw. Ik heb problemen met mijn man. Hij klaagt: zijn vrienden vertellen dat hun vrouwen hen er ‘s nachts voor wakker maken. En waarom doe ik dat niet?”
Het is maar een van de vele gevolgen van vrouwenbesnijdenis, maar zeker het doel: vrouwen hebben geen zin in seks omdat hun clitoris is weggesneden. Dat voorkomt dat ze het buiten de deur zoeken en de eer van de familie schenden. Vrouwen zouden schoner zijn (wat ook over besneden mannen wordt gezegd), wie niet besneden is vindt geen echtgenoot en daarom zijn moeders meestal degenen die eraan vasthouden.
Cultureel
Hoewel de conservatieve islam erbij betrokken is, is het net zoveel een cultureel gebruik, en niet alleen uit de dorpen. Zo vertelde een van mijn tolken in Sulaymaniya me dat hij erin leek te zijn geslaagd de besnijdenis van een buurmeisje te voorkomen.
Terwijl er wereldwijd nog altijd 240 miljoen vrouwen leven die besneden zijn, is het goede nieuws dat vijftien jaar van campagnes tegen vrouwenbesnijdenis in Iraaks Koerdistan succes hebben gehad. In de regio Germian zijn het afgelopen jaar geen nieuwe gevallen meer waargenomen, zo meldt de internationale (en door Nederland gesteunde) NGO Wadi in Sulaymaniya.
Het is groot nieuws. Dat begrijp je als je iets van de strijd hebt meegekregen. Ik ben met medewerkers van Wadi mee geweest naar een afgelegen dorp in Germian dat zichzelf ‘FGM-vrij’ had verklaard. Daar was hard aan gewerkt, met heel veel gesprekken met het dorpshoofd, de imam, de moeders en vooral ook de vroedvrouwen die de ingreep uitvoerden.
Verboden
Omdat FGM inmiddels bij de Koerdische wet verboden was, gingen dorpshoofd en imam overstag. Voor de vrouwen in het dorp hadden de video’s over de lichamelijke gevolgen van de besnijdenis – blaasproblemen, pijnlijke en gevaarlijke bevallingen – dat effect. Maar de vroedvrouwen raakten een inkomstenbron kwijt, en lieten zich niet zo snel ompraten.
In dat betreffende dorp werkte het omdat het dorpshoofd en zijn vrouw grote invloed hadden. Maar op veel plaatsen is het gebruik na het verbod ondergronds gegaan, erkent Wadi, dat tegelijk met het verheugende bericht meldde dat ze haar activiteiten daarom in enkele andere Koerdische gebieden voortzet.
Het is niet iets dat je zomaar helemaal afschaft, zeggen ze bij Wadi. Als de hulpverleners er niet bijblijven, is de kans groot dat er toch weer mensen worden omgepraat om hun dochters te besnijden en zo haar eer te bewaren. Dus gaan de bezoekjes aan de dorpen in Germian door, hoewel niet meer zo frequent als de afgelopen jaren.
Imam
Waar de hulpverleners het tegen moeten opnemen, bleek wel een paar jaar geleden toen een imam de toenmalige Koerdische president Massoud Barzani opriep de wet die besnijdenis strafbaar stelt niet te ondertekenen. “De moeders en zusters van meer dan de helft van uw partijleden zijn besneden. Dit betekent dat u uw grootmoeder beledigt. Dat u uw eigen moeder beledigt. (…) U onteert uw dode grootvader en verbrandt zijn doodskist omdat hij de besnijdenis van uw moeder toestond.”
Mollah Ismail Sussai wilde dat Barzani de wet zou blokkeren die regering en oppositie eindelijk eens had verenigd. Hij wist hoe onwaarschijnlijk dat was, en richtte zich daarom tot een veel breder gehoor. Dat wees hij erop dat de stroming binnen de soennitische islam die de meeste Koerden aanhangen de vrouwenbesnijdenis aanbeveelt. “Imam Shafi’i zegt dat FGM geboden is, dat meisjes en vrouwen besneden moeten zijn”. Omdat de president ook onderdeel is van die Shafi’i stroming, zou het verbieden van FGM tegen zijn geloof moeten zijn, aldus het betoog.
Dat is de ene kant waartegen organisaties als Wadi het moeten opnemen: soennitische imams die zwaaien met religieuze regels. Mannen die vrouwen liefst aan het aanrecht zouden ketenen, die hen alle zeggenschap over hun leven willen ontnemen en de vrijheid om te beslissen met wie ze trouwen, of ze gaan werken en of ze mogen reizen. Nee, dit is geen Al-Qaida of ISIS, het zijn gewone conservatieve moslims waarvan er veel rondlopen in Irak.
Verminken
En dan zijn er de vrouwen, die een belangrijke rol spelen in het voortbestaan van FGM. De moeders, die het beste met hun dochters voorhebben en hen daarom (laten) verminken. Die vaak zelf besneden zijn, dus weten wat het doet met je gezondheid en je libido. Dat je van seks kan genieten staat echter helemaal niet in hun woordenboek, maar wel alle verschillende woorden voor schaamte. En als je maar diep genoeg gelooft dat het ayb of haram is om je dochter niet te besnijden, dan pieker je er niet over om met de gewoonte te breken.
Het is knap dat hulpverleners door het vertrouwen van de vrouwen te winnen en hen voor te lichten over het positieve verschil als je niet besneden bent, hen hebben weten over te halen. Dit soort gewoonten zijn moeilijk uit te bannen omdat ze geworteld zijn in de cultuur, en gebruik maken van de islam terwijl de meeste van de vrouwen analfabeet zijn. Ze zijn afhankelijk van wat de imam hen vertelt over de Koran, en gaan zelf niet checken of wat hij over vrouwenbesnijdenis zegt er wel echt zo staat.
Er is een evenwicht nodig dat alleen wordt bereikt als alle partijen meedoen. Schreeuwers als imam Sussai zijn er genoeg, maar bepalend is of de grond waarin hun preken vallen vruchtbaar is. Het evenwicht kan ook worden verstoord door vroedvrouwen, die immers een belangrijk deel van hun werk en inkomen kwijtraken als ze geen meisjes meer kunnen besnijden. Je kunt ze niet eeuwig blijven compenseren, en niet iedereen kan succesvol worden omgeschoold.
Schoner
Terugval blijft een gevaar. Hoe groot realiseerde ik me pas toen ik onlangs hoorde over uit Europa geremigreerde families die hun dochters voorhouden dat ze voor hun huwelijk besneden moeten zijn. Dat het schoner is. De gruwelijke verhalen over de trauma’s en de lichamelijke problemen van besneden vrouwen zijn kennelijk aan hen voorbijgegaan. En het verbod dat sinds 2015 in Koerdistan geldt schrikt hen niet af.
De strijd om FGM de wereld uit te helpen blijkt nog maar net begonnen, en heeft voortdurend onze aandacht nodig. NGO’s als Wadi verdienen alle steun. We moeten nog zoveel meer mensen voorlichten en overtuigen, voordat de gewoonte ooit zo omstreden wordt dat ze uitsterft.
