In 1895 moet officier Albert Dreyfus in het bijzijn van 20.000 toeschouwers zijn zwaard en uniform inleveren. ‘Dood aan de jood’, roept het Parijse rapaille. De Elzasser had zijn land aan de Duitsers verraden. Collega officier Georges Picquart heeft direct een bloedhekel aan de muizige Dreyfus. Maar als hij later een afdeling van de Franse geheime dienst leidt, ontdekt Picquart dat de echte verrader majoor Esterhazy is en dat de legerleiding Dreyfus erin heeft geluisd. Georges probeert Dreyfus vrij te krijgen, maar de militaire top wil geen eerverlies lijden en snoert de spionnenleider de mond. Die wordt verbannen naar de koloniën en belandt zelfs in de gevangenis. Uiteindelijk zal klokkenluider Picquart via de Parijse pers het schandaal in de openbaarheid brengen en Dreyfus vrij krijgen.
Romeins Pompeï
Robert Harris schreef over deze beruchte affaire uit 1895 een fascinerende thriller, getiteld De Officier. Harris is een routinier, die net zo makkelijk over het Romeinse Pompeï als over een fictionele Nazi-bezetting van de UK schrijft. Geroutineerd maar gedreven praat de multimiljonair in een merkwaardig kantoortje vol new age-boeken in een Amsterdams grachtenhotel over zijn nieuwe besteller. Harris moest wel even slikken voor hij aan De Officier begon. ‘Bibliotheken vol materiaal bestaan er over de Dreyfus-affaire. Na Zola’s aanklacht J’accuse hebben de pennen niet meer stil gestaan. Ik houd ervan om de geschiedenis te herschikken in boekformaat, maar de honderden personages leverden een enorm probleem op: hoe maak ik hier een leesbaar verhaal van?’ Het kwartje viel pas toen hij Georges Picquart ontdekte, ‘de man die deze affaire deed kantelen. En toch is hij vrij onbekend. Maar door hem werd het een zwarte parel, een donker spionageplot waarbij geen enkel personage onschuldig of sympathiek blijkt te zijn.’
Roman Polanski’s Titanic
Harris was al tegen heug en meug aan het onderwerp begonnen. Op bezoek bij regisseur Roman Polanski – voor wie hij eerder filmscripts schreef – vroeg de cineast of hij nog onderwerpen wist voor een nieuw project. Harris ontkende, maar zag wel dat Polanski’s Parijse werkkamer uitpuilde met boeken over Dreyfus. ‘Polanski overtuigde me dat hier een groots verhaal in schuilde. Ook al is de afloop bekend. Tsja, we weten wat er gebeurde met de Titanic maar we blijven erover lezen. En er is geloof ik een aardig succesvolle film over gemaakt.’
Klokkenluider Snowden
Door Picquart centraal te stellen, is voor de hedendaagse lezer het verhaal makkelijk te volgen. Deze voorloper van Snowden en Assange is de beroemdste klokkenluider uit de Franse geschiedenis. Een antisemitische verklikker, die een jood in bescherming nam. Hoe ziet volgens Harris de anatomie van een klokkenluider eruit? ‘Je moet een enorm sterk karakter hebben. Het vergt veel moed om tegen de publieke opinie in te gaan. Je moet een scherp ontwikkeld gevoel voor recht en onrecht bezitten. Dat gold zeker voor Picquart, die feitelijk tegen zijn eigen vooroordelen inging. Hij bezat de gebruikelijke antisemitische opvattingen van zijn klasse, de betere burgerij. Hij had ook een instinctieve hekel aan die nerdy Dreyfus. Maar hij geloofde zozeer in de idealen van eer en plicht die zo bij het leger horen, dat hij zich tegen zijn vrienden en collega’s keerde. Picquart had makkelijk het dossier met bewijzen die Dreyfus vrijpleitten kunnen laten verdwijnen, maar dat deed hij niet. Qua eergevoel leken Picquart en Dreyfus op elkaar.’
‘Overigens was Picquart geen standaard officier. Hij was een aanhanger van de Republiek, fel antikatholiek en zeer geïnteresseerd in Darwin. Hij wilde na zijn dood niet op een christelijke begraafplaats liggen. Zijn familie kwam uit de Elzas, waar de Duitsers hun bezittingen hadden onteigend, waarna ze naar Parijs waren gevlucht. Het heeft Picquart tot een superpatriot gemaakt, met de nodige ‘linkse’ opvattingen.’ Een berooide officier met een buitenstaanderspositie. Bovendien een intellectueel, die tijdens zijn verbanning Dostojevsky vertaalde.’
Vrienden zijn de twee mannen nooit geworden. ‘Picquart vond Dreyfus ondankbaar was. Die wilde na zijn vrijlating ook nog zeven jaar achterstallige soldij ontvangen. Terwijl hij uit een hele rijke familie kwam! Dat stak de armlastige Picquart. Ik hoop dat hij in mijn boek niet veranderd is in een Hollywood-held. Hij bleef een hekel aan joden houden en hij nogal onsympathiek tegen zijn vrouw.’
Watergate
Dankzij de Snowden-NSA-affaire zijn de dilemma’s van Picquart onverwacht actueel. ‘Georges’ wereld en problemen zijn niet zo ouderwets als we nu denken. Dit is geen kostuumdrama, dit is Watergate in 1895! Ook toen waren het de massamedia die zo’n politiek schandaal aan het rollen brachten. Zonder de Parijse schandaalpers had niemand hier iets van geweten. Natuurlijk, het doorzoeken door een Franse dienstmeid van het wasgoed van de Duitse ambassade en de daarop volgende ontdekking van spionagebrieven doen misschien gedateerd aan, maar tegelijkertijd was de geheime dienst van Picquart de eerste die van telefoon, fotografie en treinen gebruik maakte. Ook voor vervalsing van bewijsmateriaal.’
Harris wil maar zeggen: de Dreyfus-affaire bewijst dat een onafhankelijke pers en een openbare procesvoering essentieel zijn voor een democratische samenleving. ‘Justitie en rechtvaardigheid zonder controle werken niet. Als Zola het verhaal niet in de krant had gezet, was Dreyfus in gevangenschap op Duivelseiland weggerot.’
Terrorist
Zou hij zelf een klokkenluider kunnen zijn? ‘Ik heb als journalist gewerkt. Ik hoop dat als ik zo’n rottende zaak zou aantreffen, dat ik dan de moed zou hebben voor de juiste acties. Ik heb wel eens een politieke vriend, Peter Mandelson, verdedigd omdat hij onterecht uit de regering moest stappen. Maar daarbij liep ik niet zo’n enorme risico’s als Picquart of Zola. Wat als ik een terrorist zou ontdekken die ten onrechte werd aangeklaagd voor de aanslagen op het WTC in 2001? Ik weet nog steeds niet of ik een held zou zijn. Aristoteles zei het al: om een deugdzaam mens te vinden tellen alleen zijn daden.’
Robert Harris: De Officier, uitgeverij Cargo
