‘To Memling’ luidt de subtitel van ‘Gratia Plena’. Het is het eerste deel van een project waarbij een doek van de kunstschilder, die als een van de vaandeldragers wordt beschouwd van de Vlaamse Primitieven, uitgangspunt is voor een concertprogramma. ‘To Memling’ is een initiatief van Hendrik Vanden Abeele, pianist, zanger, voordrachthouder en onderzoeker, én oprichter en artistiek leider van vocaal ensemble Psallentes uit Leuven.
De kernactiviteit van Psallentes is de uitvoeringspraktijk van gregoriaans en aanverwante polyfonie. Daarbij staat, onder meer door het onderzoekswerk van Hendrik Vanden Abeele, onontgonnen en minder bekend repertoire centraal, zoals te vinden in laatmiddeleeuwse manuscripten. De groep bestaat sinds 2000, en was toen een ensemble met louter mannenstemmen. Vanuit het onderzoeken en uitvoeren van het werk van vrouwelijke componisten, in onder andere programma’s met liederen van Hadewijch en muziek van Hildegard von Bingen, transformeerde Psallentes tot het vrouwenensemble dat het nu is.
‘Gratia Plena’, waarvoor Psallentes samenwerkte met het in Nederland residerende internationale consort van renaissanceblokfluiten The Royal Wind Music, is een hommage aan Memlings schilderij ‘Annunciatie’ (1480-1489). Daarop is Maria te zien die onverwacht bezoek krijgt van een boodschapper uit de hemel die haar laat weten dat ze zwanger is, en de zoon van God zal baren. Het zal je maar overkomen. Maria is verbijsterd, het duizelt haar, maar ze houdt zich goed. Zo laat het schilderij zien, waarop twee engelen haar ondersteunen.
Wat Hendrik Vanden Abeele aan het schilderij van Memling het meest intrigeert, schrijft hij in het voorwoord van ‘Gratia Plena’ in een brief aan de schilder, is wat er door Maria heen gaat als zij de hemelse boodschap ontvangt en hoe het verder met haar gaat? Hij zocht en vond antwoorden op die vragen in de muziek van Compère, Dufay, Mouton, Obrecht en anderen en stelde daaruit een programma samen met Maria als centrale figuur, hemelse koningin, altijd maagd, moeder van God.
‘Gratia Plena’ vertrekt vanuit de begroeting van Maria door de aartsengel Gabriël: “Ave maria, grátia plena, dóminus tecum – Wees gegroet, Maria, vol van genade; de Heer is met U.” (Lukas 1. 28)
Het programma opent met ‘De tous bien plaine (est ma maistresse)’, ‘Mijn meesteres bezit alle deugden’, een Frans lied, meestal toegeschreven aan de Frans-Vlaamse componist Hayne van Ghizeghem (c1445-1493/1497). Die schreef een drie-stemmige versie. Maar liefst vier keer is het, instrumentaal uitgevoerde, lied te horen. Na een intro door blokfluitiste María Martínez Ayerza volgt de versie van Hayne van Ghizeghem en daarna twee driestemmige versies van de Vlaamse polyfonist Alexander Agricola (c1445-1506). De serie sluit af met een ‘Kyrië’, van de eveneens Vlaamse Jacob Obrecht (c1457-1505).
‘Salve mater salvatoris’ gaat de Franse dichter en kerkcomponist Adam de St. Victor (overleden ca.1146) verder, ‘Wees gegroet, moeder van onze Verlosser’.
Over de begroeting door de aartsengel staat bij de evangelist Lukas te lezen: “Toen zij hem zag, raakte zij in verwarring door zijn woorden, en zij vroeg zich af wat de betekenis van deze groet kon zijn.” (Herziene Statenvertaling Lukas 1. 29)
‘Dictes moy toutes vos pensées’, ‘Vertel mij al je gedachten, want ik wil ze kennen’, probeert de Franse zanger-componist en latere priester Loyset Compère (c1445-1518) een antwoord op die vraag te krijgen, gevolgd door ‘Agnus Dei II’ en ‘III’ van de Franse renaissancecomponist Jean Mouton (c1459-1522).
Maria, ‘Benedicta es’, ‘Zij is gezegend’, jubelen vervolgens de Spaanse renaissancecomponist en organist Antonio de Cabezón (c1510-1565) en de beroemde Frans-Vlaamse componist, zanger, kapelmeester en pedagoog Josquin Deprez (c1450-1521). ‘Epithalamica, dic sponsa cantica!’ ‘Zing o bruid, je huwelijkslied’, nodigt de middeleeuwse Franse theoloog en filosoof Pierre Abélard (1079-1142) de Moeder Gods uit. Dan beginnen de lofprijzingen. ‘Virginem mire pulchritudinis’, ‘Zij is een schone maagd’, ‘Stella maris’, ‘Ster van de zee’, en de vijftiende-eeuwse Vlaamse componist Guillaume Dufay (1397-1474) noemt haar in het prachtige, gedragen werk voor solostem, uitgevoerd door Lieselot De Wilde, ‘Vergine bella, che di sol vestita, coronata di stelle’, ‘Mooie maagd, bekleed met de zon, gekroond met sterren’.
De glasheldere stemmen van Psallentes en de warme instrumenten van The Royal Wind Music cirkelen in hun melodieën om elkaar heen als spiralen in een vreugdedans. Zij doen dat met aanstekelijk enthousiasme. Men kan zich afvragen waarom een album rond de aankondiging van de geboorte van het Licht wordt uitgebracht vlak voor Pasen en de viering van de opstanding uit de dood van datzelfde Licht. Tegelijkertijd is het één onlosmakelijk verbonden met het ander. De cirkel is rond. Het is dan ook niet meer dan logisch dat ‘Gratia Plena’ afsluit met een uitgebreid, ruim twaalf minuten durend, ‘Gloria in excelsis Deo’, van Memlings tijdgenoot Obrecht. ‘Gratia Plena’ van Psallentes en The Royal Wind Music gaat gehuld in een stralenkrans, van Licht. Voorwaar een Blijde Boodschap.
‘Gratia Plena (To Memling)’ is uitgebracht op Le Bricoleur, het eigen label van Psallentes.
