Na het lezen van de indrukwekkende biografie Erasmus Dwarsdenker, leek het ons leuk om Bazel te bezoeken, in de voetsporen van Erasmus… Hij woonde er ruim tien jaar in vier verschillende periodes tussen 1514 en 1536. Hij had er zijn eerste eigen huis, een geschenk van zijn drukker en goede vriend Johannes Froben als dank voor hun jarenlange vruchtbare samenwerking. Ook zijn laatste levensjaren bracht hij er door, dan te gast in het huis van Hieronymus, de zoon van Johannes. Erasmus sterft in Bazel en ligt er begraven in de kathedraal.
Bazel of Basel is een gemoedelijke stad aan de Rijn in het noordwesten van Zwitserland. De trein doet er ongeveer zes uur over vanaf Utrecht en brengt je onderweg al in middeleeuwse sferen door het heuvelachtige landschap met ruïnes en kasteeltjes. Bazel is met een kleine 200.000 inwoners de derde stad van Zwitserland en staat bekend als de culturele hoofdstad. Het beroemde Kunstmuseum van Bazel was in 1661de eerste openbare kunstcollectie ter wereld.
De moderne stad Bazel ligt aan weerszijden van de Rijn. Aan de ene kant het nieuwere Klein-Bazel. Aan de andere over Groot-Bazel met het historische stadscentrum – die Altstadt – en de romaans-gotische Munster (kathedraal) als belangrijkste blikvanger. De stadsdelen worden door vijf bruggen met elkaar verbonden. En door een kleine, semi-geautomatiseerde treksloep, onderaan de Munster.
Hoe kwam Erasmus van Rotterdam in Bazel terecht?
Desiderius Erasmus (1469-1536) was een van de belangrijkste intellectuelen van zijn tijd en de eerste bestseller auteur van Europa die kon leven van zijn pen. In die tijd heel bijzonder, want schrijvers leefden bij de gratie van donaties. Ze droegen hun boeken op aan rijke vorsten en mecenassen (geldschieters) in de hoop op een toelage. Jarenlang ‘bedelt’ Erasmus op die manier zijn geld bij elkaar. Pas op latere leeftijd zijn de geldzorgen voorbij.
Erasmus werd geboren in Rotterdam als onwettige zoon van een priester. Oorspronkelijk heette hij Herasmus, naar de heilige St. Erasmus / St. Elmo uit de 3e eeuw, de favoriete heilige van zijn vader. Zijn vader, een intellectueel en voormalig kopiist, stuurde de jonge Erasmus naar de vooruitstrevende Latijnse school in Deventer waar hij in aanraking kwam met het humanistische gedachtengoed.
Het renaissance-humanisme was een intellectuele beweging in de 15e en 16e eeuw in Europa die aanstuurde op hervorming van het onderwijs. Alleen échte kennis en volmaakte taal konden leiden tot vooruitgang en een betere samenleving. De humanisten zeiden: wees kritisch en denk voor jezelf. Ze verzetten zich tegen de middeleeuwse, top-down religieuze theologie gebaseerd op gebrekkig Latijn en grepen terug op de oudheid. Ad fontes – terug naar de bron – was het credo. Erasmus blijft zijn leven lang trouw aan de humanistische idealen.
Als Erasmus op jonge leeftijd zijn ouders verliest, belandt hij als wees in het klooster. Hij vindt het er vreselijk en de strenge regels (heidense literatuur uit de oudheid was strikt verboden) beknotten hem in zijn intellectuele ambities. Zodra de mogelijkheid zich voordoet, verlaat hij het klooster om theologie te studeren in Parijs. De theologiestudie valt tegen, veel te ouderwets voor de vrijgevochten Erasmus met zijn moderne humanistische idealen. Jaren later haalt hij zijn bul, maar tegelijkertijd blijft Erasmus zijn hele leven met de pen strijden voor tolerantie en hervorming van kerk, staat en onderwijs.
Het grootste deel van zijn leven leidt Erasmus een reizend bestaan. Te paard, per koets en per boot reist hij van Engeland naar Duitsland, van Frankrijk naar Italië. Hij is bevriend met vorsten, bisschoppen, Pausen en wetenschappers en verblijft dan hier dan daar, in luxe kastelen en eenvoudige kloosters. Hij geeft les aan studenten, schrijft boeken en onderhoudt briefwisselingen met zo ongeveer iedereen die er in die tijd toe doet. Meer dan 3.000 brieven zijn bewaard gebleven en gepubliceerd in twintig prachtige bundels.
De brieven van Erasmus gingen van hand tot hand, zoals gebruikelijk was in die tijd. Ook zijn boeken werden in heel Europa gedrukt en verkocht. Door de relatief nieuwe boekdrukkunst werd Erasmus een internationale sterauteur. De intellectuele voertaal in die tijd in Europa was Latijn, wat zorgde voor een internationaal lezerspubliek. Zijn Adagia, een verzameling spreekwoorden van de oude Grieken en Romeinen, voorzien van uitleg en snedige commentaren, was immens populair. Erasmus bleef zijn hele leven werken aan de collectie spreuken en gezegden en gaf Adagia vele malen uit in herziene versies. De Adagia bracht hem ook naar Bazel.
Het in 1514. Erasmus timmert aan de weg als schrijver. Hij laat zijn boeken door drukkers in onder andere Frankrijk en Italië. Er bestaat nog niet zoiets als copyright. Drukkers zijn vrij om te (her)drukken wat ze willen. Zo ook Johannes Froben, een drukker uit Bazel die de Adagia van Erasmus naar eigen inzicht namaakt. Als Erasmus in Parijs een exemplaar van Froben’s Adagia in handen krijgt, is hij zo onder de indruk van zijn nette werk dat hij subiet naar Bazel reist om kennis te maken met deze vakman. Dit is het begin van een vruchtbare samenwerking en een levenslange vriendschap.
We starten onze Erasmus-wandeling dan ook met een bezoek aan de voormalige drukkerij van Johannes Froben. Het pand aan het Totengässlein 1-3 doet nu dienst als Pharmaziemuseum Basels, het Apothekersmuseum van Bazel. Ten tijde van Erasmus heette het gebouw Haus zum Sessel, het huis met de stoel. Froben kocht het in 1507 om zijn drukkerij te starten en zette in no time met zijn prachtige drukwerk Bazel op de kaart als toonaangevend centrum van de boekdrukkunst. Na zijn dood in 1527 komt de drukkerij in handen van zijn zoon Hieronymus Froben.
Toen Erasmus in 1514 aankwam in Bazel, gaf hij zich voor de grap uit als een assistent van Erasmus. Froben moet er hartelijk om lachen en verwelkomt Erasmus als gast. Hij verblijft twee jaar in de gastenkamer van de drukkerij in het Haus zum Sessel. Het huidige museum verraadt niets over drukkerij-verleden van het gebouw. Toch is het leuk om even rond te kijken. De gebouwen zijn nog in originele middeleeuwse bouwstijl met een framewerk van houten balken opgevuld met metselwerk. Het pand bestaat uit meerdere woningen rondom een binnenplaats met een stenen fontein. Met een beetje fantasie zie je Erasmus hier zijn handen wassen na een lange werkdag!
Vanaf de straat bezien, links van het poortje naar de binnenplaats, verwijst een zilverkleurig bordje naar de tijd dat het pand dienst deed als drukkerij. In diesem Haus befand sich vor 1507 bis 1527 die Druckerei von Johannes Froben. In der Druckerei wirkten UrsGraf und Hans Holbein der Jüngere als Illustratoren.
Illustrator en schilder Hans Holbein was nog maar 18 jaar toen hij Erasmus ontmoette in de drukkerij van Froben. De getalenteerde jongeman zou met zijn tekeningen en schilderijen de beeldvorming rondom Erasmus tot op de dag van vandaag vormgeven. Zijn beroemde Erasmus-profiel uit 1523 is een van de bekendste afbeeldingen van Erasmus en in het echt te zien in het Kunstmuseum van Bazel.
Onze volgende stop is het woonhuis van Froben, dat vlak achter de drukkerij lag. Via de binnenplaats van de drukkerij zou je zo door kunnen steken en waarschijnlijk hebben Erasmus en Froben dat vroeger ook gedaan. Tegenwoordig is de doorgang afgesloten en daarom wandelen we via een smalle steeg naar de levendige straat middenin de oude binnenstad: Nadelberg. Froben kocht hier in 1521 drie naast elkaar gelegen huizen. Nummer 17 schonk hij aan Erasmus, als dank voor hun lucratieve samenwerking. Het was Erasmus’ eerste eigen woning.
Een mooie speling van het lot en helemaal in lijn met Erasmus: op de benedenverdieping van Nadelstrasse nr. 17 is nu een boekhandel gevestigd, Buchhandlung Labyrinth. Een klein bordje op de buitenmuur verraadt de historische aanwezigheid van Erasmus. Zur alten True, staat erboven, want zo heette het huis. Het betekent zoveel als: Naar de oude waarheid. Naast wat andere historische feiten, staat er dat ´1522 – 29 wohnte hier Erasmus von Rotterdam als gast des druckers Johannes Froben.´
Een eerste tastbare verwijzing naar Erasmus!
We wandelen verder naar onze volgende stop: het huis van Hieronymus Froben, de zoon van Johannes. Johannes is inmiddels overleden na een ongeluk en de drukkerij is in handen van zijn zoon. Erasmus heeft net een aantal jaar onder de radar gewoond in Duitsland, want door zijn kritische houding tegenover de kerk wordt hij onterecht beschuldigd van opruiing en ketterij. Levensgevaarlijk ten tijde van de reformatie!
Als Erasmus voor de laatste keer terugkomt in Bazel is hij oud en ziek. Hieronymus biedt hem onderdak aan in zijn woning annex drukkerij Haus zum Luft aan de Bäumleingasse 18. Het ligt vlakbij de Munster-kathedraal. Vanaf het Nadelberg volgen we de weg naar Eissengasse en slaan dan rechtsaf naar Rheinsprung en Augustinergasse, parallel aan de rivier. In deze prachtige straten lijkt de tijd te hebben stilgestaan.
In de nacht van 11 op 12 juli 1536 overlijdt Erasmus in het bijzijn van zijn leerling-bediende en verpleger. Volgens het officiële overlijdensbericht waren zijn laatste worden: Lieve God… In het pand, dat nu de naam Erasmushaus draagt, zijn een antiquariaat en een advocatenkantoor gevestigd. Op een bordje op de buitenmuur staat: In diesem Hause wohnte als gast des Buchdrucker Herrn Hieronymus Froben Erasmus von Rotterdam waehrend seines letzten Lebensjahres vom August 1535 bis zum 11 Juli 1536.
Een stukje terug torent de prachtige kathedraal van Bazel – de Basler Münster – boven de stad uit. De kerk ligt aan het Münsterplatz en werd gebouwd van 1019 tot 1500 in romaanse en gotische stijl. Van oorsprong was het een katholieke bisschopskerk, maar sinds de reformatie is de kerk protestants. Hoewel volgens protestants gebruik geen mensen begraven mogen worden in de kerk, werd voor Erasmus een uitzondering gemaakt. Zijn graf bevond zich oorspronkelijk in het middenschip, maar werd in de 19e eeuw verplaatst. De indrukwekkende grafsteen van Erasmus staat nu links achterin de kerk.
Het zien van de grafsteen is zowaar een emotioneel moment. Opvallend is de afbeelding van de Romeinse god Terminus bovenaan de grafzerk. Het lijkt net Erasmus met wilde haren… Terminus was de god van de grenzen en zijn motto was Concedo Nulli: Ik wijk voor niemand. Erasmus raakte geïnspireerd door deze uitspraak toen hij een antiek juweel kreeg van de Schotse aartsbisschop Alexander Stewart met een afbeelding van de god Terminus. Hij liet een penning maken met deze spreuk door de Antwerpse kunstenaar Quinten Metsys. Het Rijksmuseum in Amsterdam heeft een tekening van Holbein in de collectie van Erasmus met het beeld Terminus.
Vijanden verweten Erasmus van arrogantie. Maar volgens Erasmus moest de spreuk gelezen worden als uitspraak van de god Terminus en vanuit de christelijke visie geïnterpreteerd: als een continue herinnering dat iedereen ooit zal moeten sterven. Hij zag de uitdrukking als een variant op het Stoïcijnse Memento mori: gedenk te sterven. Tegelijkertijd paste het motto natuurlijk heel goed bij de eigenwijze en standvastige Erasmus!
Aan het eind van de middag brengen we een aan het Historisches Museum Basel. Tot onze verrassing en vreugde vinden we er een speciale kamer gewijd aan de nalatenschap van Erasmus. Erasmus stierf een vermogend man. Hij liet geld na aan goede doelen en zette een flinke som opzij voor de latere productie van zijn verzamelde werken. Maar hij had ook allerlei persoonlijke eigendommen. Een deel daarvan is bewaard gebleven en ligt tentoongesteld in het museum.
Zijn dolk bijvoorbeeld, eenvoudig en stijlvol bewerkt. Uit zijn brieven weten we dat hij het onder zijn kleren droeg als hij te paard door Europa reisde, een gevaarlijke aangelegenheid met struikrovers en plunderende huursoldaten onderweg. Aandoenlijk zijn de persoonlijke gebruiksvoorwerpen zoals een privé bestek-set met lepel en vork. Er is een kabinet, een vergulde drinkbeker en diverse zegels en munten met afbeeldingen van Erasmus. Ook daarop zien we de god Terminus weer terug, de stoere god met wilde, wapperende haren.
Terminus wijkt voor niemand. Net als de dappere Erasmus, die zijn tijd ver vooruit was en met zijn tolerante, humanistische idealen Europa de weg wees naar de verlichte toekomst!
Foto Istock
.png){kind=link}