Het blijft fascinerend, de wereld van de complotdenkers. Hoe komen mensen er bij om dit soort dingen te geloven?
Een jaar of twee geleden kreeg ik opeens een uitgebreide mail van een kennis die al een decennium in Indonesië woont. Ik kende hem als een redelijke man die tot zijn vertrek naar het buitenland een keurige baan had bij een humanistische instelling. In de jaren dat hij in Indonesië woonde, bouwde hij een hotel op dat al snel door Lonely Planet werd gekozen tot “best pick” in zijn verblijfplaats. Hij was ondertussen getrouwd, de zaken gingen voorspoedig en niets wees erop dat hij plotseling bevangen zou worden door het virus van het complotdenken.
Tot anderhalf jaar geleden.
Ik ontving een bericht dat hij nog wel heel verstandig introduceerde met woorden die vooraf een waarschuwing bevatten. Ik kende hem niet zo, hij was veranderd en de laatste tijd hadden zijn ideeën een ontwikkeling doorgemaakt die ik waarschijnlijk niet één, twee, drie zou begrijpen.
Dat klopte. Wat volgde was een duizenden woorden tellend bericht vol hyperlinks waarin hij van de hak op de tak sprong en van alles en nog wat aan elkaar knoopte tot één onoverzichtelijke brij waarbij alle gangbare verklaringen voor bekende gebeurtenissen terzijde werden geschoven. Van de Bijmerramp (de mannen in witte pakken zijn geen onderzoekers maar uraniumdeskundigen), de dood van Diana (geen ongeluk maar opzetje van het Britse vorstenhuis), de moord op Kennedy (geen sneue eenling maar natuurlijk de CIA), tot de aanval op de Twin Towers (niet Al Qaida maar Bush of desnoods de joden). Enzovoorts enzoverder.
Uit het chaotische verhaal kon ik maar één conclusie trekken: volgens hem werd de macht op aarde overgenomen door aliens. Waarom ze daartoe nu precies de behoefte voelden, bleef echter onduidelijk. Ja, om de wereldheerschappij te vestigen. Maar waarom dan?
Houvast
Ik was verbijsterd door de mail waarin alles blijkbaar met alles te maken had, er niets klopte van de verklaringen waar ik altijd waarde aan had gehecht en het me ook nog eens was ontgaan dat er een geheime organisatie was die streefde naar de wereldheerschappij.
In eerste instantie dacht ik aan een grap. Maar nee, dat bleek niet het geval te zijn, het was uiterst serieus en oprecht gemeend, mailde de bekende me per ommegaande. En dat riep bij mij weer de vraag op waarom iemand die ik beschouwde als behorend tot het redelijke deel der mensheid zich plotseling kon overgeven aan theorieën die in mijn ogen volkomen onzinnig waren?
Ter verklaring reikt de psychologie gelukkig een aantal handvatten aan. In elk geval bieden complottheorieën iets dat mensen erg nodig hebben, namelijk houvast. Ze zorgen voor simpele verklaringen in een wereld die met de dag gecompliceerder wordt. Kennelijk had mijn kennis in Indonesië daar behoefte aan gekregen. Waarom dat zo was, daarover kon ik slechts speculeren.
In elk geval werd me ook duidelijk dat er geen eenduidig politiek profiel was te geven van de complotdenkers. Het zijn mensen met linkse politieke ideeën, maar ook met rechtse opvattingen. Wel lijken ze allemaal te lijden aan een behoorlijk verminderde hoeveelheid vertrouwen in de toekomst, de overheid en de medemens.
Verliefd
Waarom mensen teruggrepen op complottheorieën lag volgens een andere psycholoog aan het feit dat de ene mens er nu eenmaal gevoeliger voor is dan de ander. En dat heeft dan weer te maken met het feit dat deze theorieën vooral aanslaan bij mensen die toch al lichtelijk paranoïde zijn. Tja.
Of speelfilms en games een rol spelen bij het ontwikkelen van dit soort verwrongen ideeën is niet echt uitgezocht, maar omdat hier veelal sterk gepolariseerde wereldbeelden worden gepresenteerd – het is immers vaak de strijd van het Goede tegen het Kwade – zou dat best eens het geval kunnen zijn. En natuurlijk is het ook aardig om bij een gemeenschap te horen, in dit geval bij de groep mensen die strijden tegen het Grote Kwaad. Dat geeft een gezamenlijk doel en een groot gevoel van verbondenheid.
Wat me echter nog het meest overtuigend in de oren klonk, is het idee dat werd geopperd door wetenschappers van de Universiteit van Kent in Engeland. Uit onderzoek dat daar is verricht kwam naar voren dat complotdenkers eigenlijk diep in hun hart zelf verliefd zijn op de macht die ze bestrijden. Ze zouden het liefst in de schoenen staan van die wereldveroveraars die alle touwtjes in handen proberen te krijgen.
Natuurlijk, mijn verre vriend in Indonesië zal dit alles ontkennen want het druist geheel in tegen zijn eigen opvattingen. En zoals bekend hebben complotdenkers maar weinig belangstelling voor verklaringen die hun eigen ideeën onderuithalen. Bovendien: is iedereen die kritiek levert op de complottheorie niet al een stiekeme handlanger van de organisatie die de wereldmacht wil vestigen? Precies, en zo is de cirkel rond. Het blijft een vreemd volkje, die complotdenkers.
