Van recensenten wordt wel gezegd dat ze eigenlijk zelf schrijver hadden willen zijn. Een cliché natuurlijk, maar misschien óók wel een beetje waar. Dieuwertje Mertens (1983), literair criticus van Het Parool, lacht bevestigend. “Ja, kijk, ik héb een boek geschreven, dus het is duidelijk dat ik óók auteur wil zijn. Maar niet in plaats van. Ik hou heel veel van lezen en recenseren. Daar zou ik niet zonder willen. Juist omdat ik weet hoeveel er verschijnt, vond ik dat mijn boek onderscheidend genoeg moest zijn, geen dertien-in-een-dozijn-verhaal. Moeders. Heiligen is een roman geworden waarvan ik durf te zeggen: hier ben ik blij mee. Dit is het beste wat ik nu te geven had.”
Knap debuut
Doorsnee is Moeders. Heiligen inderdaad zeker niet. Hoofdpersoon Mercedes verblijft met haar minnaar Amant in het vakantiehuisje waar zijn moeder Marian lange tijd woonde, in het Franse gehucht Albas. Daar in de buurt verongelukte ze, maar de precieze toedracht kennen ze niet. Met Marian bij zich in een urn nemen ze hun intrek in het huisje, want niet alleen Amant, ook Mercedes heeft iets te verwerken. Er is iets met haar zoon Lode. En trouwens, tussen haar en Amant botert het ook niet echt.
Op een bepaald moment lijkt Maria, die roerloos op haar sokkel op het dorpsplein staat, de eenzame, radeloze en vermoeide Mercedes een reddingsboei toe te werpen. Zo raken ze als het ware met elkaar in gesprek; de vrouwen reflecteren op hun rol in de wereld en de Bijbel en de positie van de vrouw als moeder, heilige en seksueel wezen. Ook de verhalen van Mercedes’ nieuwe dorpsvriendinnen, de vroegere actrice Clémence en de Congolese vluchtelinge Graziella, zetten aan het denken over bestaande man-vrouw-verhoudingen, ouderschap, seks en macht.
Onderhuidse spanning
Bijbelachtergrond, cultuurgeschiedenis, feminisme – Moeders. Heiligen is niet alleen een boek met inhoud en actuele thema’s, maar ook een sterk fysieke roman. De goede dosering en opbouw, en zeker ook de van begin af aan broeierige, grimmige sfeer zorgen voor een aangename onderhuidse spanning.
“Het schrijven was een feest,” zegt Mertens met een lach op haar gezicht. “Ik heb mezelf alle vrijheid gegeven, tegelijk ben ik heel kritisch geweest – er mag geen zin te veel in staan en niets staat er toevallig, alles heeft een betekenis. Clémence, een heerlijk personage dat graag sterke verhalen vertelt, zegt op een gegeven moment: het maakt niet uit wát je vertelt, het gaat erom hóé je iets vertelt.”
Naast Mercedes heeft Maria een hoofdrol. Wat fascineert je aan haar?
“In mijn jeugd in Brabant speelde het katholicisme een belangrijke rol. Ik deed mijn communie en vormsel en zong elke zondag in een gregoriaans koor in de Sint-Jan. Onze-Zoete-Lieve-Vrouwe is daar heel belangrijk. Maria was dus echt een personage in mijn jeugd.
Een paar jaar geleden was ik in Frankrijk op vakantie, ergens aan de Lot. Er was daar eigenlijk niks, alleen maar verlaten dorpen en Mariabeelden. Daar werd mijn blik steeds naartoe getrokken. Maria is de meest afgebeelde vrouw en moeder in de Westerse wereld, en eigenlijk weten we van haarzelf maar heel weinig. Niet meer dan dat ze de moeder was van Jezus, of beter gezegd: ze was een baarmoeder, klaar, dat was haar enige functie. Alsof ze een gebruiksobject was. De vrouw die de Heiland heeft geschapen! Later zijn er allerlei mythes en verhalen over haar verzonnen en uit interesse ben ik steeds meer over haar gaan lezen. Maar dat er een roman uit zou voortkomen… Die werd geboren uit stijl. Ineens was er in mijn hoofd een verteller, een stem die begon te spreken op een bepaalde toon en in een zeker ritme. Dit moet ik opschrijven, dacht ik. Toen voelde ik dat ik iets te pakken had.”
Was dat de Maria-figuur? Sprak zij tot je, zoals zij ook tegen Mercedes praat?
“Nee, het was Mercedes zelf, de vrouw die zich tot Maria richt. Ik ben naar die stem gaan luisteren. Ik hoorde allerlei korte, staccato zinnetjes, en die ben ik gaan opschrijven. Daar is later Maria, met wie ik toch al zo veel bezig was, bij gekomen. In de kerkelijke geschiedenis en in de Bijbel hebben vrouwen meestal een bijrol. Maar Maria, een vrouw over wie we zo weinig weten, is zó’n grote bron van inspiratie – het is ongelofelijk hoeveel mythes en wonderverhalen er aan haar zijn opgehangen en hoe groot de invloed is die zij heeft gehad op het vrouw- en moederbeeld in onze Westerse wereld.”
Op wat voor manier is dat vrouwbeeld door haar bepaald?
“Het gangbare idee over het moederschap is dat een moeder opofferingsgezind dient te zijn en het grootste deel van de opvoeding van het kind op zich neemt. In de Mariaverering zie je dat terug: in de verhalen is zij iemand die zich wegcijfert voor haar kind. De katholieke kerk heeft heel veel invloed uitgeoefend op de ideeën over hoe vrouwen moesten zijn. Zedig, vroom, onderdanig. Dociel. Denkbeelden die bedacht en doorgegeven zijn door mannen, want zij waren voornamelijk degenen die zulke verhalen opschreven. Maria’s ‘onbevlekte ontvangenis’ is vaak verkeerd geïnterpreteerd als ‘maagdelijke zwangerschap’, maar het betekent eigenlijk dat ze niet met de erfzonde is belast. Toch is Maria in de overlevering vooral als de maagdelijke, gedienstige moeder geworden.
Ik wilde daar iets tegenoverstellen: een vrouw van vlees en bloed die ook lust beleeft. Volgens mij was ze veel rebelser dan ze in de Bijbel is neergezet. Het lijkt me goed dat meer vrouwen reflecteren op wie Maria had kunnen zijn en de patriarchale denkbeelden die op haar zijn losgelaten. Daarom wilde ik in de roman laten zien hoe verhalen doorwerken in het heden. Ook al denken we tegenwoordig wel dat we van dit soort denkbeelden af zijn, op de achtergrond zijn al die verhalen die ons hebben gevormd, nog altijd aanwezig.”
Heb jij dat als vrouw en moeder zelf ook gemerkt?
“Ja. Ik zie mezelf als feministe en kijk kritisch naar mijn eigen rol en hoe ik mijn kinderen opvoed. Maar na hun geboorte viel ik ondanks mijn voornemens toch terug in dat vaste patroon van het meeste doen en mezelf wegcijferen. Ook al had ik nog zo van tevoren bedacht dat ik dat níét zou doen, het gebeurde toch, omdat het zo in de lijn der verwachting ligt. Ik zag het ook om me heen: als ik met de kinderwagen op straat liep, kwam ik in het park of aan de rand van de zandbak voornamelijk vrouwen tegen met hun buggy’s. Toen zag ik hoe vast die rollen eigenlijk nog steeds staan.”
Ook een roman die mannen moeten lezen dus?
“Ja. Mannen zijn ook lezers, zonen met moeders, minnaars, geliefden, onderdeel van de maatschappij. Mijn roman legt iets bloot over de verhoudingen tussen mannen en vrouwen, moeders en zonen, ouders en kinderen. De relatie tussen Mercedes en haar zoon Lode is complex. Je kunt niet kiezen welk kind je krijgt, dat kan soms ook tegenvallen of moeilijk zijn. Ook kinderen worden vaak als heiliger, onschuldiger gezien dan ze zijn.”
Hoe ontsnappen we aan die modellen?
“Door mythes door te prikken, zoals de moeder/maagdmythes rondom Maria, andere verhalen te vertellen en andere perspectieven te tonen. Ik hoop dat mijn dochter van zes groot wordt met een ander mensbeeld. Dat is naar mijn idee ook al aan het veranderen bij jongere generaties; voor hen zijn die binaire tegenstellingen minder belangrijk – we zijn allemaal mens. Toen mijn dochter nog maar vier was, waren we een keer bij een bouwmarkt. ‘Dag schatje,’ zei de man achter de kassa zei. ‘Ik ben je schatje niet’, antwoordde ze. En toen hij na het afrekenen weer ‘dag schatjes’ zei, werd ze kwaad en riep ze met haar handjes in de zij: ‘Ik vind jou een stomme meneer.’ Waar ze dat vandaan had, geen idee – zo assertief ben ik nooit geweest. Die meisjes van haar generatie laten zich niet meer op hun kop zitten.”
Dieuwertje Mertens, Moeders. Heiligen (340 p.), Querido, € 24,99
Over de auteur
Dieuwertje Mertens (1983) is journalist, literair criticus en moderator. Sinds 2009 is ze als als recensente en interviewer verbonden aan Het Parool. Ook schrijft ze met regelmaat voor Vrij Nederland over maatschappelijke ontwikkelingen in de kunst en literatuur. Voor VPRO maakte de diverse RadioDocs, zoals Vroeger waren mannen aardiger.
