‘Steeds meer jongeren in het Westen lijden aan narcisme, hetgeen een toename van maatschappelijke problemen tot gevolg heeft zoals agressie en geweld.”
Zo begint het verslag van een onderzoek naar narcisme bij kinderen in de leeftijd van 7-12 jaar, dat werd uitgevoerd door onderzoekers van universiteiten in Amsterdam (UvA en VU), Utrecht, Southampton en Columbus (Ohio). Eerste auteur van het verslag is Eddie Brummelman, ontwikkelingspsycholoog en postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. De belangrijkste conclusie van de onderzoekers is dat ouders die hun kind voortdurend op een voetstuk plaatsen bij dit kind bijna onvermijdelijk narcisme aankweken.
Dit onderzoek heeft tenminste twee verdiensten. Het wordt duidelijker hoe narcisme kan ontstaan en tegelijkertijd wordt helder dat we veel nog niet weten en dat dus verder, en vooral breder, onderzoek nodig is. Negatief gedrag dat in verband wordt gebracht met narcisme, zoals hooliganisme, agressie in het verkeer, ‘zinloos’ geweld en hufterig gedrag in het algemeen, leiden al enkele decennia tot gevoelens van onbehagen in de samenleving. Maar nog nooit is goed onderzocht waar zulk gedrag vandaan komt. In bovengenoemd, op kinderen gericht onderzoek was dit overigens geen onderzoeksvraag.
I
We leven in het ‘narcismetijdperk’. Volgens de Amerikaanse hoogleraar psychologie Jean Twenge is er zelfs sprake van een epidemie van narcisme. Als individuele persoonlijkheidsstoornis is narcisme al lang bekend, als schadelijk maatschappelijk fenomeen stak het zo’n veertig jaar geleden voor het eerst de kop op. Naar de stoornis is en wordt nog steeds onderzoek gedaan, als maatschappelijk probleem is het nauwelijks ontgonnen terrein.
Hoe komt het dat narcisten vaak hun dierbaren terroriseren? Waarom gedragen ze zich in het verkeer als hufters?
Hoe komt het dat narcisten vaak hun dierbaren terroriseren? Waarom gedragen ze zich in het verkeer als hufters? En waarom vernielen Feijenoordsupporters een antieke fontein in Rome? Waarom zijn hooligans zo gewelddadig en maken ze met liefde andermans spullen kapot?
Niemand weet het, maar één ding is wel duidelijk, voorlopig gaat het niet over en geldt: Eens narcist – altijd narcist. Deze stoornis, want dat is het, is met de kennis van nu niet of nauwelijks te behandelen. De aard van de kwaal sluit dat voorlopig nog uit en gezien het toenemende narcisme belooft dat weinig goeds, tenzij er snel een remedie wordt gevonden.
De term narcisme is gemunt door de Oostenrijkse psychiater Sigmund Freud, in een artikel uit 1914: ‘Zur Einführung des Narcismus’. Hij ontleende hem aan de mythologische figuur Narcissus die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld in een vijver. Toen hij zich voorover boog om dat spiegelbeeld te kussen viel hij in het water en verdronk. Vervolgens ontvouwde zich op de oever de ranke bloem die we nu narcis noemen.
Freud betrok het begrip narcisme, dat hij kortweg als ‘een vergroting van het IK’ omschreef, vooral op vrouwen die te veel aandacht aan zichzelf besteden, bewonderd willen worden en evenals Narcissus verliefd zijn op hun eigen spiegelbeeld. Tegenwoordig is het een vooral bij mannen voorkomende stoornis, overigens met meer bepalende kenmerken dan alleen eigenliefde. Vrouwen zijn wel bezig aan een inhaalslag, er zijn al vrouwelijke hooligans gesignaleerd en pubermeisjes slaan zonder aanleiding leeftijdgenootjes in elkaar.
Een narcist lijdt aan de door Freud genoemde ‘vergroting van het ‘IK’, blaast zichzelf op, fantaseert over zijn successen en schept daar over op
Een narcist lijdt aan de door Freud genoemde ‘vergroting van het ‘IK’, blaast zichzelf op, fantaseert over zijn successen en schept daar over op. Hij vindt dat hij uniek is, recht heeft op een speciale behandeling en hunkert naar bewondering. Kortom: hij plaatst zichzelf op een voetstuk en dat kan ziekelijke vormen aannemen.
Een handzame definitie van narcisme is er niet. Je moet het omschrijven naar de ‘algemene kenmerken’ van een narcist. Om de diagnose ‘narcisme’ te stellen wordt meestal gebruik gemaakt van een checklist met kenmerken. Hieruit blijkt dat het begrip een glijdende schaal kent, van ‘niet of nauwelijks een probleem’ tot ‘pathologisch’. Sommigen beweren dat ieder mens wel iets narcistisch in zich heeft. Dat doet denken aan de gelijkenis van de schipper op zee die, om zich heen kijkend, de wereld als een cirkel ziet en waar hij zich ook bevindt zelf altijd het middelpunt van die cirkel is. Zoiets zal het wel zijn. Op internet is narcisme een populair onderwerp, Google geeft op het zoekwoord ‘narcisme’ honderdveertig duizend hits en op het Engelse ‘narcissism’ zelfs vijf miljoen.
II
Narcisme is meer dan alleen ‘verliefd zijn op het eigen spiegelbeeld’. Die eigenliefde betreft de hele persoonlijkheid en is obsessief, waardoor het flink uit de hand kan lopen. Een narcist heeft een groot ego, schrijft zichzelf unieke eigenschappen toe en zoekt daarvoor dwangmatig bevestiging. Maar dan ontstaat er een probleem want die bevestiging blijft natuurlijk uit want anderen zien zijn voetstuk niet. Dat kan dan weer agressie oproepen wat zelfs tot geweld kan leiden. Op internet schrijft iemand: ‘De gevangenissen zitten vol met narcisten’.
Als iemand lijdt aan een ‘narcistische persoonlijkheidstoornis’ dan kan hij als een bruut zijn omgeving terroriseren, zoals blijkt uit de internetsites van en voor slachtoffers van narcisten. Stuk voor stuk melden deze dat hun partner aanvankelijk ‘charmant, attent en voorkomend’ was, maar dat na verloop van tijd ‘zijn ware aard’ boven kwam en hij een kwaadaardige bruut bleek te zijn. Een vrouw schrijft op een forum over haar ex:
‘Ik ben erachter dat hij een eersteklas narcist is. Ik heb tijd nodig om de jaren te verwerken die ik met hem heb doorstaan. Het was verschrikkelijk. Het ergste is dat ik een kind van deze man heb. Het beste zou zijn om alle contact met dit monster te verbreken maar dat kan niet omdat ik een zoon met hem heb’.
Ziekelijk narcisme grenst aan psychopathie. Maar is bijvoorbeeld iemand als Willem Holleeder een psychopaat, een narcist of is hij beide en zijn deze begrippen dus onderling uitwisselbaar? Beide stoornissen, want dat zijn het, worden tegenwoordig gevat onder het begrip ‘Anti-Sociale Persoonlijkheidsstoornis’ (ASP). In de praktijk blijkt dat de verschillen niet heel duidelijk zijn en dat er in elk geval veel overlap is.
Narcisme kan meerdere oorzaken hebben. Maar zonder research blijft het specificeren van die oorzaken toch een beetje ‘nattevingerwerk’. Een erfelijke aanleg is een mogelijke oorzaak zonder dat die aanleg overigens manifest hoeft te worden. Met andere woorden, je kunt het ‘onder de leden’ hebben, zonder dat het veel narigheid oplevert. Ook een lichte neurologische afwijking, die het gevolg kan zijn van een hersenbeschadiging op jonge leeftijd, is een mogelijke oorzaak. Narcisme zou ook een ‘defensieve reactie’ op trauma’s, misbruik of verwaarlozing in de vroege jeugd kunnen zijn. Maar het blijft een hachelijke onderneming om, zonder diepgaand onderzoek, te proberen het gedrag van narcisten te verklaren.
III
Yoeri Kievits, zelf lid van de harde kern van de Feyenoordaanhang, heeft enkele boeken geschreven over Feijenoord-hooligans, w.o. de bestseller ‘Rotterdam Hooligan’. In februari 2015 vertelt hij aan RTV Rijnmond over de chirurg Rogier die een dubbelleven leidt:
‘Rogier is een fanatieke Feyenoordsupporter en niet vies van een partijtje knokken", aldus Kievits. “Hij heeft ook een principe: ik behandel geen joden.”
Kievits mijdt zelf het woord Ajaccieden. Meestal vervangt hij het door '020' of 'joden', de naam die de Ajaxsupporters ook zelf als geuzennaam gebruiken. In zijn boek ‘De Thuiswedstrijd’ citeert hij een verbijsterende uitspraak van de chirurg die op de Eerste Hulp werkte toen Utrecht een keer tegen Ajax speelde:
Zo’n wond mag je niet sluiten, je moet ’m openlaten, anders kan het gaan etteren. Ik heb expres de wond toch gehecht
‘Er werd een jood binnengebracht die door een politiehond was gebeten. Hij had een enorme jaap in zijn been. Echt een diepe vleeswond. Zo’n wond mag je niet sluiten, je moet ’m openlaten, anders kan het gaan etteren. Ik heb expres de wond toch gehecht. Uit principe help ik geen Joden, maar dit vond ik natuurlijk wel geinig. Ik heb daarna het adres op zijn ziekenfondspas gekopieerd. ’s Avonds ben ik met een paar vrienden op pad gegaan en hebben we op dat bewuste adres alle ruiten eruit getieft!’
Narcisme ontstaat in de jeugd en manifesteert zich, dat was althans het geval bij de kinderen uit het hierboven genoemde onderzoek, rond het zevende levensjaar. Het zou de moeite waard zijn om die kinderen tot in hun volwassenheid te volgen en te onderzoeken wat de oorzaken zijn van asociaal en antisociaal gedrag.
Hinderlijke gedragsproblemen ontstaan in de puberteit en worden meegenomen naar de volwassenheid. Een narcist laat zich slecht voor die problemen behandelen want dan moet hij immers het voetstuk, waarop hij zichzelf heeft geplaatst, afstaan aan de behandelaar. Mogelijk weigert ook Holleeder om die reden zich door een psychiater te laten onderzoeken, hoewel een rapport dat hem ‘verminderde toerekeningsvatbaarheid’ toeschrijft, een lagere straf kan betekenen. Ook chirurg Rogier zal, zelfs al zou hij worden ontmaskerd als pathologische narcist, nooit instemmen met een psychiatrisch onderzoek.
IV
De narcist is ambitieus, schept op over zijn gedroomde prestaties en successen en heeft een sterke behoefte aan bewondering. Dat is problematisch want door zijn omgeving wordt hij als opschepper aan de kant gezet. Maar opscheppen is ook een teken van onzekerheid. Het uitblijven van zelfbevestiging kan, naast agressie, gevoelens van eenzaamheid of depressie veroorzaken.
Narcisme is een individueel probleem dat steeds meer ook een sociaal probleem is geworden
Narcisme is een individueel probleem dat steeds meer ook een sociaal probleem is geworden. Dat toegenomen agressie en geweld voor een belangrijk deel is toe te schrijven aan narcisten wordt wel algemeen erkend. Maar waarom groepsvorming van narcisten optreedt en waarom groepen afspreken om elkaar op leven en dood te bevechten is nooit goed onderzocht.
Narcisten zoeken, door toepassing van soms extreem geweld, in zo’n groep – naast spanning en sensatie – prestige, bewondering en de erkenning die ze in hun eigen omgeving niet vinden maar waarnaar ze hunkeren. Samen met andere groepen bieden ze elkaar de gelegenheid om die ook te vinden. Ze hebben elkaar nodig waardoor ze een zekere mate van respect voor elkaar hebben. In hun gevechten slaan ze elkaar de tanden uit de bek en drinken daarna bij wijze van spreken een biertje om bij te komen.
Veel auteurs die over narcisme schrijven leggen een verband tussen het opkomen van narcisme en veranderingen in de samenleving. Die veranderingen leidden enerzijds tot obsessieve navelstaarderij en anderzijds tot toenemend materialisme.
Dat materialisme vindt zijn vorm, met name, in een nadrukkelijke jacht op materiële welstand die, mèt de bijbehorende statussymbolen, ook wordt geëtaleerd De narcist is ambitieus, wil presteren om zichzelf te bevestigen. De gebleken hebzucht, bijvoorbeeld van hoge functionarissen uit de wereld van het geld en bestuurders van semi-publieke organisaties, is daar een uitdrukking van.
Klinisch psycholoog Prof. J. Derksen van het ‘Studiecentrum voor Narcisme, Psychopathie en Autisme’ aan de Radboud Universiteit schreef n.a.v. de discussie over de megalomane salarisverhogingen die de bankiers van ABN-Amro, die hij ‘leidingevenden met bovengemiddelde narcistische trekken’ noemt, zichzelf wilden toekennen in de NRC:
‘Linksom of rechtsom kennen ze zichzelf salarisverhogingen toe omdat ze abusievelijk geloven dat ze een heel bijzondere bijdrage leveren. Indien ze ook nog wat psychopathisch zijn (en dat is geen uitzondering) zien ze zelfs vaak in dat hun bijdrage niet bijzonder is, maar zijn ze alleen uit op eigen gewin en manipuleren ze anderen en het bedrijf zoveel ze kunnen. Zijn ze ook nog wat autistisch, dan functioneren ze sociaal gebrekkig, laten zich niet corrigeren en hebben gebrek aan empathie voor de medewerkers en de klanten. Veel mensen aan de top worden gekenmerkt door een combinatie van deze psychologische stijlen: de recente salarisverhogingen bij ABN Amro wijzen op aanwezigheid van dit destructief psychologisch mengsel’.
(Laat deze omschrijving van de bankiers, even afgezien van de centen, nou aardig passen op relschoppende hooligans en andere hufters…)
De ziekelijke identificatie met sterren en sterretjes is een kenmerk van narcisme
Navelstaarderij leidt tot het steeds massaler overnemen van de gewoonten van ‘sterren’ die hun fysiek verbeteren door face lifting, borstvergroting, liposuctie en neuscorrectie. De wereld van de aanbeden sterren en de mogelijkheid om zich er mee te identificeren is voor gewone stervelingen geopend door de vele glamour- en roddeltijdschriften die daar een dikke boterham aan verdienen. De ziekelijke identificatie met sterren en sterretjes en het dromen zelf een ster te zijn is een kenmerk van narcisme. En de laatste vindingen op het gebied van sleutelen aan het lichaam zijn het massaal ‘wegbotoxen’ van rimpels, het ‘opblazen’ van lippen en het ‘verjongen’ (lees: vernauwen) van vagina’s alsook de correctie van schaamlippen en penissen.
V
De toename van het gewelddadige optreden van ‘negatief gepoolde’ hooligans en andere groepen hufters die bijvoorbeeld ambulancebroeders, politieagenten en andere hulpverleners het werken onmogelijk proberen te maken is een maatschappelijk probleem. De hamvraag blijft waarom dat in de afgelopen drie, vier decennia zo is toegenomen. Het is herkend en ook erkend, maar daar blijft het vooralsnog bij.
De eerste die narcisme op maatschappelijke veranderingen betrok was de Amerikaanse historicus Christopher Lasch. In zijn bestseller ‘The Culture of Narcissism’ uit 1977 verklaarde hij narcisme als het product van een materialistische cultuur, die traditionele waarden om zeep heeft geholpen. Dat heeft volgens hem een nieuw menstype voortgebracht: egocentrisch en verliefd op zichzelf, maar ook onzeker en gericht op instant bevrediging van zowel zijn materiële als immateriële behoeften.
Lasch zocht de oorzaak van narcisme van het individu bij de ontwikkelingen in de geïndividualiseerde consumptiemaatschappij. Die hebben bij de moderne mens volgens hem een ingrijpende verandering in de persoonlijkheidsstructuur veroorzaakt. Maar sinds het verschijnen van ‘The Culture of Narcissism’, bijna veertig jaar geleden, is er geen serieus onderzoek gedaan die de stellingen van Lasch kan onderschrijven of onderuit halen.
Een feit is dat zich vanaf de zestiger jaren van de vorige eeuw in de westelijke wereld enorme veranderingen hebben voorgedaan die ons bewustzijn ingrijpend hebben beïnvloed. Mèt het ontstaan van de, door een snelle economische groei mogelijk gemaakte, consumptiemaatschappij kwam een massacultuur op. En met de massamedia als aanjager maakte die de ‘emancipatie’ mogelijk van wat de Amsterdamse provo’s ‘het klootjesvolk’ noemden. In het kielzog van de anti-autoritaire studenten legde ook dat klootjesvolk zijn ontzag voor ‘de hoge heren’ definitief af.
Die hoge heren trokken zich terug op hun burchten en gaven daarmee hun conserverende invloed op die ze hadden op de normen en waarden in de samenleving. Nieuwe normen en waarden worden sindsdien, niet meer gehinderd door ‘oude vormen en gedachten’, als het ware gedicteerd door de consumptiemaatschappij. Dat leidt niet alleen tot vervuiling van straten en pleinen, maar ook van de moraal. Het hufterdom van de narcisten onder ons grijpt onbelemmerd om zich heen en we laten het gebeuren.
Het hufterdom van de narcisten onder ons grijpt onbelemmerd om zich heen en we laten het gebeuren
De cultuur van de hogere klassen (de ‘elitecultuur’ zou Geert Wilders zeggen) waar het volk niet of nauwelijks deel aan had, is dankzij de massamedia overmeesterd door een ‘nieuwe’ cultuur, de cultuur van de massa. Een bastaardcultuur, door commercie en massamedia opgewekt en in stand gehouden. Het zich afzetten tegen de elitecultuur is daarbij vaste prik, haar tempels worden één voor één afgebroken.
Anderzijds was de strijd tegen de oude normen en waarden ook een strijd voor meer vrijheid. Dat leidde tot een verandering in ‘maatschappelijke waarden’ en tot de door Lasch gehekelde verregaande individualisering van de samenleving die een ‘explosie’ of ‘epidemie’ van narcisme tot gevolg had. Geestelijke en morele waarden werden, opnieuw: met steun van de massamedia, ingeruild voor oppervlakkig materialisme.
Naast het geloof in de maakbaarheid van de samenleving kreeg ook het idee van de maakbaarheid van het individu vorm. Dat leidde tot een explosieve groei van de cosmetische- en mode-industrie met ‘mooie’ vrouwen (èn mannen) als rolmodel. Of die ook nog iets te melden hebben is niet relevant. Cosmetische chirurgie is een booming business geworden. Ouderdom wordt weggesneden en/of met vergif (botox) weggespoten, de eeuwige jeugd wordt met meer of minder succes nagebootst. Sportscholen zijn als paddenstoelen uit de grond geschoten. Narcisme is 'salonfähig' geworden.
VI.
Maar een samenleving, die de maakbaarheid van de mens predikt, legt ook een enorme psychologische druk op het individu. Iedereen wordt verantwoordelijk voor het succes in zijn leven terwijl dat succes wordt geijkt als een persoonlijke prestatie die je moet uitdragen – ter meerdere glorie van jezelf. Door je uiterlijk, je partner, je woning, de leaseauto die de mate van waardering van je baas uitdrukt, enzovoort. Dat zijn in de moderne samenleving de nieuwe ijkpunten. Een narcist die voor dat examen zakt wordt onvoorspelbaar en gaat bijvoorbeeld zijn ‘clubliefde’ inzetten als een bliksemafleider voor zijn frustraties.
Brits onderzoek heeft aangetoond dat hooligans niet, zoals vaak wel wordt gedacht, vooral afkomstig zijn uit de lagere klassen. Juristen, hoge ambtenaren, mensen met verantwoordelijke posities in het bedrijfsleven en, inderdaad, ook artsen bleken op gezette tijden hun stoeipakje aan te trekken om samen met gelijkgestoorden een partijtje te gaan matten.
…en inderdaad, ook artsen bleken op gezette tijden hun stoeipakje aan te trekken om samen met gelijkgestoorden een partijtje te gaan matten
Voetbal-hooliganisme komt vooral voort uit een cluster van negatieve emoties die leidt tot georganiseerde, maar vervolgens oncontroleerbare supportersrellen. Groepsvorming op basis van negatieve emoties kan, kortom, leiden tot ongelukken – zeker als die optreedt in de confrontatie met andere groepen.
Supportersrellen, van oorsprong een Brits verschijnsel, werden in de zeventiger jaren in Nederland geïntroduceerd. De eerste rellen werden in 1974 veroorzaakt door dronken Hotspur-aanhangers bij de UEFA Cup-wedstrijd Feijenoord-Tottenham Hotspur. Nederland was ontzet door de beelden en sprak er schande van.
Tien jaar later vielen er bij de wedstrijd Liverpool-Juventus in het Brusselse Heizelstadion 39 doden bij wat het ‘Heizel-drama’ wordt genoemd. Liverpool aanhangers vielen tijdens de wedstrijd alles aan wat Italiaans was, een tribune stortte in en er vielen 39 doden. De eerste ‘voetbaldode’ in Nederland was een FC Twentesupporter die in de aanloop naar de wedstrijd FC Twente-Feijenoord op 8 december 1991 door een Feijenoorder werd neergestoken.
Rellende supporters werpen onverminderd een schaduw over de voetballerij. Regelmatig wordt ergens in het land een wedstrijd gestaakt omdat relschoppers verder spelen onmogelijk maken. Wedstrijden tussen Feijenoord en Ajax worden al vijf jaar lang zonder de aanhang van de bezoekende club gespeeld.
Voetbal wordt wel de ‘spiegel van de samenleving genoemd’. Als dat waar is dan staat het er met ons nog slechter voor dan u al dacht.
