De Belarussische revolutie werd in het najaar van 2020 wreed onderdrukt door een regime dat de traditie van autoritaire en machtsbeluste tsaren voortzette. De gebeurtenissen in Minsk herinneren ons eraan hoe kwetsbaar een democratie is en dat ze voortdurend beschermd moet worden tegen machtsbeluste dictators en demagogen. Het Westen draagt daarom de verantwoordelijkheid om democratieĆ«n met hand en tand te verdedigen. Dit beperkt zich niet tot de eigen landsgrenzen. Ook de dappere demonstranten in Belarus en Iran verdienen onze steun, want ook zij strijden, net als OekraĆÆne, dagelijks voor hun vrijheid.
Democratie is de uitzondering
Bedenk dat democratie overal ter wereld altijd een uitzondering is geweest in de geschiedenis van de mensheid. Vrijheden zoals de trias politica, de onafhankelijke rechtsstaat, vrijheid van meningsuiting en godsdienst zijn vanuit historisch perspectief uitzonderingen in 10.000 jaar menselijke geschiedenis. Deze geschiedenis wordt immers gekenmerkt door autoritair bewind en onderdrukking. Misschien is de afgelopen 100 jaar wel een toevallige samenloop van omstandigheden geweest. Als we niet waakzaam blijven, kunnen democratieƫn, net als andere historische uitzonderingen, op den duur verdwijnen. Zonder bescherming tegen kwaadwillenden dreigt ook onze democratie ten einde te komen.
Democratieƫn onder druk
De toekomst ziet er steeds somberder uit: wereldwijd staan democratieĆ«n onder druk. Na de val van de Berlijnse Muur heerste een gevoel van optimisme. DemocratieĆ«n bloeiden op in Polen, de Baltische staten en zelfs in Hongarije en TsjechiĆ«. Turkije had destijds nog de ambitie om toe te treden tot de Europese Unie. Maar nu, dertig jaar later, is het beeld drastisch veranderd. Hongarije glijdt steeds verder af naar autoritarisme, de Poolse democratie is maar net gered van PiS, doordat Poolse democraten de handen ineensloegen. Daarnaast is Turkije afgegleden naar een semi-dictatuur en OekraĆÆne vecht letterlijk voor haar voortbestaan. Zijn we getuige van het einde van de liberale orde en de democratieĆ«n zoals we die ooit kenden? Zijn democratieĆ«n dan toch die historische uitzondering (geweest)?
Neem niets voor vanzelfsprekend aan
In Oost-Europa weten ze als geen ander hoe fragiel democratie kan zijn. Polen is hiervan een treffend voorbeeld. Het land steunt OekraĆÆne onvoorwaardelijk, heeft onder leiding van Tusk zijn eigen democratie gered door PiS uit te sluiten, en laat met sterke investeringen in defensie zien dat democratie voortdurend verdedigd moet worden. In Oost-Europa herinneren veel mensen zich nog hoe het was om in de Sovjetdictatuur te leven.Ā Ivan Krastev,Ā een toonaangevend denker over de kwetsbaarheid van democratieĆ«n in Oost-Europa, stelt dat de ervaring van het plotselinge ineenstorten van de Sovjetunie een diepgaande invloed blijft hebben. In Centraal en Oost-Europa nemen ze daarom het bestaan van de NAVO, de EU Ć©n zelfs hun eigen democratieĆ«n niet als vanzelfsprekend aan. Dit staat in schril contrast met de houding in West-Europa. West-Europeanen realiseren zich onvoldoende hoe kwetsbaar en uniek democratieĆ«n zijn. Polen kan daar helaas over meepraten. In de praktijk blijkt het buitengewoon lastig om de autoritaire wetgeving van PiS zomaar terug te draaien. Antiliberalen zullen altijd aan de stoelpoten van de rechtsstaat en vrije pers blijven zagen.
Historisch experiment?
Misschien leven we wel in een tijd van die zeldzame historische uitzondering. Wie zal het zeggen? Als we terugkijken op de hele menselijke geschiedenis, dan is de periode van democratische rechtsstaten inderdaad een zeldzaamheid. De menselijke geschiedenis werd immers vooral gekenmerkt door overheersing, autoritair gezag en onderdrukking. Zelfs de mensen in het oude Athene dachten dat hun democratie vanzelfsprekend was, maar de Grieken werden vooral autoritair bestuurd. Het oude Athene en het moderne Griekenland zijn echter de uitzondering op de regel (geweest).
Wellicht maken wij dezelfde fout door te denken dat onze democratie, onze vrijheden en onze rechtsstaat vanzelfsprekend zijn. Maar democratieƫn storten zelden in door staatsgrepen. Het verval komt meestal geleidelijk doordat gekozen leiders en regeringen de regels aanpassen, zodat ze eenvoudiger kunnen worden herkozen. Dit hebben we gezien bij Erdogan, Poetin en OrbƔn. De grootste bedreiging voor een democratie komt vaak van binnenuit. Gekozen leiders die aan de macht willen blijven, veranderen het politieke speelveld om hun positie te behouden, terwijl ze aanvankelijk democratisch aan de macht kwamen.
Internationaal
Daarom is het in ons belang om juist internationaal de democratieĆ«n overeind te houden en de democraten in niet-democratische landen actiever te steunen. De oorlog in OekraĆÆne heeft velen doen beseffen dat er een wereldwijde aanval op democratieĆ«n gaande is. We moeten daarom democratische krachten internationaal beter verdedigen en ondersteunen. Democratische landen, zoals Japan en Zuid-Korea laten dat duidelijk zien met hun steun aan OekraĆÆne. Misschien hadden we de democratische oppositie wereldwijd de afgelopen jaren actiever moeten steunen. Want je ziet dat democratieĆ«n steeds vaker bezwijken.
De geleidelijke weg
Een van de grootste gevaren voor een democratie is wanneer gevoel belangrijker wordt dan redeāoftewel analyse. De uitspraak van onze kersverse premier āmensen ervaren een asielcrisisā illustreert dit perfect. Het zou moeten gaan om de vraag of er daadwerkelijk een crisis is, niet of mensen het zo ervaren. Daarom is het staatsrechtelijke en democratische besef ook zo belangrijk. Dit wordt ondermijnd wanneer journalisten ātuig van de richelā worden genoemd en complottheorieĆ«n zoals āwitte genocideā en āomvolkingā salonfƤhig worden gemaakt. Maar ook als Joodse schrijvers om het minst of geringste worden gecanceld, alleen vanwege hun nationaliteit of geloof. Het democratisch en staatsrechtelijk besef is cruciaal om een democratie en rechtsstaat in stand te houden. Misschien leven we slechts in een 100-jarige uitzondering in de menselijke geschiedenis, en blijken de democratie, de trias politica en al onze vrijheden slechts een tijdelijke uitzondering te zijn geweest. Een voetnoot in de geschiedenis, niets meerāals onafhankelijke geschiedschrijving dan nog mogelijk is, tenminste. Kortom, verdedig onze democratie tegen alle extremisten, kwaadwillende politici en demagogen. Wees zuinig op onze prachtige democratie.
