Experts schrijven de langdurige droogte en buitengewoon lage waterstanden in de rivieren van de Amazone toe aan een combinatie van El Niño en de opwarming van de Noord-Atlantische Oceaan. Deze twee factoren hebben een negatieve invloed op de vorming van wolken en regen.
De huidige hevige droogte in het Amazone regenwoud wordt beschouwd als de ergste in meer dan een eeuw, met als complicerende factoren hoge temperaturen, enorme milieuvervuiling en rook. Meteorologen verwachten dat de situatie de komende maanden nog zal verergeren en het begin zal vertragen van het regenseizoen dat gewoonlijk in oktober begint.
São Raimundo, Manaus (Foto Alberto César Araújo/Amazônia Real).
Philip Martin Fearnside, onderzoeker verbonden aan het Nationaal Instituut voor Amazone Onderzoek (INPA) in Manaus, vergelijkt de droogte van dit jaar met die van 2015 en 2016. Destijds veroorzaakte het El Niño fenomeen vergelijkbare heftige beelden van dieren die stierven in warme, zuurstofarme rivieren. Fearnside waarschuwt echter dat de temperaturen dit keer hoger zijn dan toen, wat ook blijkt uit gegevens van het Nationaal Meteorologisch Instituut (INMET).
Momenteel is het oostelijke deel van de equatoriale Stille Oceaan warmer dan tijdens de ‘Godzilla’ El Niño van 2015-2016 (type ‘Oostelijke El Niño’). Deze warme zone breidt zich uit naar het centrale deel van de Stille Oceaan, het gebied dat El Niño’s van het type zoals in 1982-1983 veroorzaakt (‘Centrale El Niño’-type)). Beide El Niño’s hebben invloed op het noordelijke deel van de Amazone. De oostelijke El Niño heeft ook invloed op gebieden in het zuidwesten van de Amazone, zoals in 2015 gebeurde, en dit jaar leidde tot extreem lage waterstanden in de rivieren Madeira en Purus.
Tegelijkertijd is er sprake van opwarming van het water in het tropische deel van de Noord-Atlantische Oceaan, wat droogte veroorzaakt in het zuidwesten van de Amazone, zoals eerder in 2005 en 2010. De voorspelling is dat het regenseizoen dit jaar later zal beginnen en droger zal zijn dan normaal, wat niet alleen leidt tot extreme droogte dit jaar, maar ook tot lage waterstanden in 2024.
De nog steeds voortdurende droogte van 2023 heeft al ernstige schade veroorzaakt. In het Tefé-meer hebben eind september 153 dolfijnen het leven gelaten, doordat de temperatuur van het water tot ruim 39 graden Celsius steeg, wat thermische stress bij de dieren veroorzaakte. Op veel plaatsen zijn grote aantallen vissen gestorven door de stijging van de watertemperatuur, zowel door het directe effect van de temperatuur als door de daling van het zuurstofgehalte in het water. Het isolement van gemeenschappen, de onmogelijkheid van transport over de rivieren op veel plaatsen en het verlies van middelen voor levensonderhoud, zoals visserij en landbouw, hebben ook dramatische gevolgen voor de bevolking.
Als de rook… niet is verdwenen
In het vochtige tropische regenwoud zijn er voor een brand drie voorwaarden nodig: een droog klimaat, veel organisch materiaal dat zich ophoopt op de grond en iemand die een aansteker gebruikt. Tussen juli en oktober is er in het Amazonegebied een droge periode waarin de kans op branden het grootst is, maar zonder de aanwezigheid van de twee andere factoren hoeft de situatie niet uit de hand te lopen.
Actuele grafieken van het Braziliaanse Instituut voor Ruimteonderzoek (Inpe) tonen aan dat de ontbossing in de Braziliaanse Amazone in de tweede helft van dit jaar een dalende lijn vertoont. Tegelijkertijd wordt het noorden van het gebied getroffen door de hevigste droogte in meer dan een eeuw.
Delen van de Braziliaanse deelstaat Amazonas bevinden zich op dit moment in een noodsituatie. Er zijn meer dan duizend branden ontstaan en rivieren zijn veranderd in woestijnen. De droogte treft zo’n 500.000 inwoners.
São Raimundo, Manaus (Foto Alberto César Araújo/Amazônia Real).
De rook afkomstig van de bosbranden in het gebied rondom Manaus was tijdelijk afgenomen, maar inmiddels wordt de hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Amazonas opnieuw getroffen door vervuilde lucht.
De branden in Pará en het binnenland van Amazonas veroorzaken al dagen rook die richting Manaus waait en door de warmte blijft de rook laag hangen en ademen mensen deze in. Deze keer stroomt de rook van oost naar west door de passaatwinden die vanaf de Braziliaanse kust waaien.
Carlos Durigan, geograaf en directeur van WCS Brasil (Wildlife Conservation Association), dringt aan op actie en een verandering van mentaliteit, vooral bij het openbaar bestuur van Amazonas en zijn gemeenten. Hij betreurt het dat mensen in de regio zich nog altijd niet lijken te realiseren hoe ernstig deze extreme periode is.
“Veel mensen gaan gewoon door met hun dagelijkse leven alsof er niets aan de hand is, zoals het gebruik van vuur bij landbouwactiviteiten. Het zou fijn zijn als ze meer voorzichtigheid zouden betrachten met het gebruik van vuur, gezien de schadelijke gevolgen voor zowel mensen als de natuur.”
Wat het probleem nog erger maakt, is dat het opdrogen van de rivieren een enorme impact zal hebben op de biodiversiteit in het water. Hoewel er nog geen studies of gegevens beschikbaar zijn, verwacht Durigan dat de vispopulatie aanzienlijk zal afnemen en dat veel kwetsbare soorten zelfs dreigen uit te sterven nu verschillende rivieren bijna volledig zijn opgedroogd.
Centrum Manaus, Amazonas (Foto Alberto César Araújo/Amazônia Real).
Philip Martin Fearnside schreef samen met collega-wetenschapper Rosimeire Araújo Silva, eveneens werkzaam bij INPA, een ‘Prognose voor de Amazone 2023-2024’. En die belooft, voor de komende tijd, weinig goeds.
Stille Oceaan – Oostelijke El Niño gevolgd door Centrale El Niño.
In de Stille Oceaan vond een reeks opmerkelijke klimaatgebeurtenissen plaats. De Oostelijke El Niño werd opgevolgd door de Centrale El Niño. Dit jaar verergerde de droogte in het Amazonegebied door de invloed van de Oostelijke El Niño, gekenmerkt door opwarming in het oostelijke deel van de tropische Stille Oceaan, in de gebieden die bekend staan als ‘Niño 1+2’ en ‘Niño 3’. Deze vorm van El Niño heeft niet alleen invloed op het noordelijke deel van de Amazone, maar breidt zich ook uit naar het zuiden, wat resulteert in lage watertoevoer naar zijrivieren als de Madeira en de Purus, zoals eerder waargenomen in 2015 en nu in 2023. In juni 2023 was de oostelijke Stille Oceaan al warm. Deze invloed hield zelfs aan gedurende het droge seizoen vóór de bijdragen van de centrale El Niño, die zich manifesteert als opwarming in het centrum van de tropische Stille Oceaan, in het gebied dat bekend staat als ‘Niño 3.4’.
Sinds juni 2023 verplaatst de opwarming zich naar het centrale deel van de Stille Oceaan, wat bijdraagt aan de vorming van de centrale El Niño. Deze centrale El Niño zal naar verwachting in december 2023 op zijn sterkst zijn en in juni-juli 2024 afzwakken. Het warme water in het centrale en westelijke deel van de Stille Oceaan vormt al een centrale El Niño. In 1982 leidde de centrale El Niño tot de dood van staande bomen door een gebrek aan water en tot bosbranden in het Amazonegebied. Ook veroorzaakte deze El Niño de hongersnood die Ethiopië en buurlanden trof van 1983 tot 1985, waarbij ongeveer 300.000 tot 1,2 miljoen mensen stierven. Als reactie hierop schreven Michael Jackson en Lionel Richie het nummer ‘We are the world’ en namen het op met de supergroep USA for Africa om geld in te zamelen voor de slachtoffers. De centrale El Niño van 1997 staat bekend om de Grande Incêndio de Roraima, een grote brand in de deelstaat Roraima die zo’n 12,5 duizend vierkante kilometer bos in de as legde. Ondanks de hulp van zelfs Argentijnse brandweerlieden kon de brand pas worden geblust met de komst van de regens in maart 1998.
Rio Amazonas (Foto Alberto César Araújo/Amazônia Real).
In het jaar voorafgaand aan grote El Niño-gebeurtenissen treedt vaak een verlaging van de thermocline op in het westelijke deel van de Stille Oceaan. De thermocline verwijst naar de laag in de oceaan waar snel veranderingen in temperatuur optreden. Een verlaging van de thermocline betekent dat deze laag naar een dieper niveau in de oceaan zakt.
Klimaatverandering kan invloed hebben op de thermocline doordat het de oppervlaktetemperatuur van de oceaan verhoogt. Wanneer de oppervlaktetemperatuur stijgt, wordt warmte overgedragen aan diepere lagen van de oceaan, waardoor de thermocline naar beneden beweegt. Dit resulteert in een toename van het volume aan warm water en dus de warmte-inhoud in dit deel van de oceaan.
In het laatste kwartaal van 2022 bereikte de warmte-inhoud in de westelijke Stille Oceaan een recordhoogte, zelfs hoger dan in de jaren voorafgaand aan de super-El Niño’s van 1982 en 1997. In december 2022 werd er gewaarschuwd voor een El Niño dit jaar en begin juni 2023 was het zover.
Het meteorologische patroon zoals beschreven laat een vertraging zien van het begin van het regenseizoen in het Amazonegebied, met minder neerslag in de centrale, noordelijke en oostelijke gebieden. De kans dat de temperaturen in de Stille Oceaan terugkeren naar ‘normale’ niveaus is minimaal tot aan het tweede kwartaal (april-mei-juni) van 2024. De vertraging heeft op zijn beurt weer gevolgen voor de regulering van de waterniveaus in de belangrijkste rivierreservoirs, wat leidt tot een daling van de reservoirs in de deelstroomgebieden.
Met minder neerslag in het regenseizoen 2023-2024, en met het peil in de reservoirs onder het vereiste niveau als gevolg van de hevige droogte van 2023, zullen de waterniveaus in de stuwmeren naar verwachting onder het gemiddelde liggen tijdens het droge seizoen van 2024, wat aanzienlijke uitdagingen met zich meebrengt voor het daaropvolgende jaar.
Centrum Manaus, Amazonas (Foto Alberto César Araújo/Amazônia Real).
Opwarming tropische Noord-Atlantische Oceaan
Naast de invloed van El Niño versterkt ook een abnormale opwarming van de tropische Noord-Atlantische Oceaan de effecten op het Amazonegebied. Er is een complexe relatie tussen El Niño’s in de Stille Oceaan en de opwarming van de Noord-Atlantische Oceaan, en tussen deze fenomenen en droogtes in verschillende delen van het Amazonegebied. In oktober 2023 was er opwarming in de noordelijke tropische Atlantische Oceaan en een koude of neutrale zone in de zuidelijke tropische Atlantische Oceaan. Zo’n dipool, het klimatologisch fenomeen waarbij zich twee gebieden met verschillende zeewatertemperaturen vormen, kan verschillende effecten hebben op het klimaat en de weerpatronen in de regio. Een dipool leidt tot droogte in de deelstaat Acre en andere delen van het zuidwestelijke Amazonegebied, zoals gebeurde in 2005 en 2010.
Tijdens het regenseizoen in het Amazonegebied blijft het patroon van opwarming in de noordelijke tropische Atlantische Oceaan aanhouden, waardoor de intertropische convergentiezone (ITCZ) zich naar hogere (noordelijkere) breedtegraden verplaatst dan normaal. De ITCZ is een gebied rond de evenaar waar de oostelijke passaatwinden uit het noordelijk en zuidelijk halfrond samenkomen. Het heeft een belangrijke invloed op het weer en de neerslagpatronen in de tropen. Gewoonlijk bevindt de ITCZ zich dicht bij de evenaar, waar het voor de meeste neerslag zorgt. Door het opwarmingspatroon in de noordelijke tropische Atlantische Oceaan tijdens het regenseizoen in het Amazonegebied, verschuift de ITCZ naar hogere breedtegraden. Dit betekent dat de meeste neerslag ook naar noordelijkere gebieden verschuift dan normaal. Dit veroorzaakt vertragingen en brengt het regenseizoen in het noorden en noordoosten van Zuid-Amerika in gevaar.
Slecht nieuws
Vanaf juni, juli en augustus, wanneer de invloed van El Niño afzwakt en de dipool in de tropische Atlantische Oceaan stabiliseert, wordt er minder neerslag verwacht, vooral tijdens de overgang naar het droge seizoen in het zuiden en zuidwesten van het Amazonegebied. De voorspelling tot juni 2024 geeft aan dat er gedurende deze hele periode een dipool zal blijven bestaan, wat slecht nieuws is voor Acre en aangrenzende gebieden.
Door de effecten van de twee oceaanbekkens komen matige tot intense droogtes voor in verschillende delen van het Amazonegebied. De gevolgen zullen meer uitgesproken zijn in het zuiden en zuidwesten tijdens de overgang naar het droge seizoen van 2024, en in het centrale en oostelijke deel tijdens het droge seizoen van hetzelfde jaar.Uit de droogtevoorspellingen voor november 2023 tot januari 2024 blijkt dat bijna het hele Amazonegebied te maken krijgt met ernstige droogte, zowel in het noorden als het zuiden van de regio.
Neerslagverwachting november 2023 – januari 2024
Bronnen: Amazônia Real, Philip Martin Fearnside, Rosimeire Araújo Silva, Banzeiro
