‘Wie zet toch steeds dat krukje verkeerd?’ Regisseur Mette Bouhuijs schudt half geamuseerd haar hoofd, terwijl de decorbouwers op het toneel druk in de weer zijn decorstukken te verplaatsen. Locatie is Theater De Lampegiet in Veenendaal, waar Het Toneel Speelt vanavond een van de laatste try-outs van het ‘nieuwe’ toneelstuk Een sneeuw zal opvoeren. De première in Amsterdam komt naderbij en er zijn nog een paar details die niet helemaal lekker lopen, vindt Bouhuijs, en ze hoopt die met een paar ingrepen en de laatste repetities te kunnen oplossen. Vandaag proberen ze bijvoorbeeld of het werkt als de serre waar het verhaal zich afspeelt, iets schuiner op het toneel staat, en de piano iets meer naar links. Voor de bewegingsvrijheid van de acteurs luistert de inrichting van het toneel bijzonder nauw en kunnen een paar centimeters extra ruimte essentieel zijn.
Anne-Wil Blankers loopt even het toneel op en kijkt keurend naar de serredeuren, terwijl ook Benja Bruijning en Joop Keesmaat aan komen lopen. ‘Hee, leuk, die paarsgestreepte trui,’ grapt Bruijning tegen zijn collega, en hij doet vervolgens een dansje met zijn tegenspeelster Anne Lamsvelt.
‘Kom op, Lampegiet, laat je hóren!’ brult hij even later baldadig de lege zaal in. Alle andere acteurs, onder wie Carine Crutzen, Marisa van Eyle en Bart Klever, zijn op de eerste rijen neergestreken en wachten op instructies van de regisseur. ‘In tegenstelling tot gisteren spelen we vanavond mét pauze, zodat we weten of het beter is om de voorstelling met of zonder pauze te spelen,’ instrueert Bouhuijs haar team. ‘Dus ik denk dat het slim is om de pauze te repeteren.’
‘De héle pauze?’ vraagt Bruijning gevat, en hij krijgt daarmee opnieuw de lachers op zijn hand.
‘Ja hoor,’ antwoordt Bouhuijs spitsvondig, ‘doe jij maar de hele pauze.’
Subtiel familiedrama
Een sneeuw is een mooi en subtiel toneelstuk over de familie Quint, die bijeenkomt voor de verjaardag van Panda, de partner van mevrouw Quint. Panda heeft kanker en bij een recente operatie is zijn strottenhoofd verwijderd, waardoor hij niet meer kan praten. Dat hij niet meer lang te leven heeft is een feit dat nauwelijks besproken en zelfs min of meer verdrongen wordt. Terwijl Panda van mevrouw Quint, haar kinderen en kleinkinderen voor zijn verjaardag een reis aangeboden krijgt – die hij waarschijnlijk nooit meer zal kunnen maken – groeit bij hem de innerlijke woede over zijn afgesneden-zijn van de buitenwereld. Zo kan hij, slachtoffer van concentratiekamp Majdanek, tot zijn grote frustratie niet getuigen zijn bij het proces van zijn voormalige kampbeulen in Duitsland. Hij is overigens niet de enige met een kampverleden: mevrouw Quint verloor haar man in Nederlands-Indië en verbleef met dochter Mia, haar zoon Frederik en diens ex-echtgenote Bibi – die ongewenst het ‘feest’ komt binnen vallen – in het Japanse interneringskamp Tjideng, waar met name Bibi een ernstige trauma aan heeft overgehouden. Quints andere zoon Frank heeft na de oorlog het verleden letterlijk de rug toegekeerd en is geëmigreerd naar Canada.
Geen tekst
De cast oefent meerdere malen de opening, het slot en een paar scènes; het doek schuift open en dicht, de tunes klinken, de belichting wordt exact getimed. Dan is het zes uur: tijd voor de crew om te gaan eten en zich voor te bereiden. Joop Keesmaat, bekend van onder meer zijn toneelrollen bij het Zuidelijk Toneel en het RO Theater en van televisieseries als Den Uyl en de Affaire Lockheed en De prooi, hoeft zich in elk geval geen zorgen te maken dat hij zijn tekst vergeet. Hij speelt de rol van Panda – die symbool staat voor het (ver)zwijgen –, misschien wel de enige toneelhoofdrol zonder ook maar één regel tekst. ‘En ik ben ook nog het grootste deel van de tijd onzichtbaar omdat ik in een hoge fauteuil zit met mijn rug naar de zaal!’ lacht hij. ‘Een groot deel van de voorstelling heb ik zelf nog nooit gezien!’
Maar denk niet dat hij in de stoel rustig op zijn gemak een kruiswoordraadsel zit op te lossen, grijnst de 70-jarige acteur. ‘Als collega’s voor of naast mij komen staan om dingen tegen mij te zeggen, dan reageer ik op ze. Ik speel continu mijn rol door. Wat bij mijn personage heel belangrijk is, is het ritme van zijn bewegingen. Hij is oud en bovendien erg ziek. Er wordt een toespraak gehouden voor zijn verjaardag, maar dat kan pas als hij zijn drankje heeft opgedronken. Hoe lang je daarover doet, hoe je zulke momenten invult, daar hebben we veel over gepraat.’
Op een bepaald moment laat Panda Bibi een krantenartikel voorlezen over het proces in Duitsland. ‘Intussen weten we uit het stuk dat kranten uit mijn omgeving worden weggehouden, en dat ik agressief ben geworden sinds dat proces gaande is, dat ik ’s nachts mijn kamppak aantrek. Dus op het moment dat ik Bibi dat artikel laat voorlezen en zij begint te vertellen dat een aantal verdachten die ik gekend zal hebben, die mijn beulen waren, zijn vrijgesproken, dan moet het publiek met mijn emoties kunnen meegaan. Mijn collega’s hebben dan al het voorwerk gedaan, anders zou je mijn reactie niet begrijpen.’
Hoewel zijn personage dus ‘gemaakt’ wordt door zijn collega’s – de informatie over Panda’s verleden, zijn leven en huidige conditie krijgt het publiek via hen aangereikt –, heeft Keesmaat zich wel degelijk grondig voorbereid op zijn rol. En dat zit ‘m zeker niet alleen in de maanden pianoles om een stukje Schumann op de vleugel te kunnen spelen. ‘Ik heb 'Die Ermittlung' van Peter Weiss herlezen, een oratorium in elf gezangen over het Auschwitz-proces. Ik ben weer in Rudy Kousbroek gedoken, 'Het oostindisch kampsyndroom', want dat is de kant van mijn vrouw in het stuk, en de discussies rondom de trauma’s van de slachtoffers van de Indiëkampen.
Daarnaast heb ik me ook beziggehouden met de ziektekant van de zaak en daar veel met Mette over gesproken: hoe ziek gaan we de man zien? Ik heb een vriendin opgezocht wier man tien jaar geleden aan keelkanker is overleden, en heb haar gevraagd of ze bereid was nog een keer haar herinneringen op te halen aan het proces dat hij heeft doorgemaakt. Hij was een zeer zachtaardige man, maar zij vertelde dat toen hij niet meer kon praten soms zó woedend kon zijn, dat hij haar heel hard begon te knijpen.
Zulke verhalen hebben me geholpen, bijvoorbeeld voor de verhouding tussen mevrouw Quint en mij. Mijn contact met de buitenwereld ligt aan diggelen doordat ik niet meer praten kan, maar zij neemt me ook nog de rest af doordat ze uit bescherming de krant weghoudt en de radio niet meer aanzet. Daardoor heb ik echter geen leven meer en ben ik afgesloten van het volgen van het proces waarin zijn beulen terechtstaan. Ik ben agressief tegen haar, omdat zij het leven van mij afsnijdt.’
Tragiek
Ieder personage heeft zijn eigen tragiek, vindt Bouhuijs. Frederik bijvoorbeeld wil verder met zijn leven en probeert zich – tevergeefs – te ontworstelen aan zijn oorlogsverleden, onder meer door te scheiden van Bibi. Zelf herkent Bouhuijs veel in het personage Thomas, een dichter, die net als zijzelf ná de oorlog is geboren en wiens leven altijd in de schaduw staat van dat grote verleden. ‘Thomas heeft altijd het gevoel dat hij het belangrijkste gemist heeft. Of zoals hij het zelf zegt: “Wat is erg, als er altijd iets ergers is?”’
Hoewel oorlog een belangrijke rol speelt, draait 'Een sneeuw' vooral om een universeler thema: familieverhoudingen. ‘Het gaat over een familie die aan alle kanten beschadigd is, en onvermogend is om elkaar troost te bieden,’ aldus Joop Keesmaat. ‘De familieleden zijn niet in staat om met elkaar een warmte te creëren waarin iedereen zich goed kan voelen.’
Een thema dus van alle tijden, en dat maakt het stuk volgens Bouhuijs ook zo herkenbaar en soms zelfs geestig. ‘Elke familie heeft geheimen of hindernissen in het heden of verleden, of het nou oorlog, echtscheiding, ruzies of andere verzwegen zaken betreft. En dan heb je binnen families nog de warme en de koude kant, die deze familiegeschiedenis niet heeft meegemaakt. Hoe blijf je daar als kleine, miezerige mensen onder overeind? De manieren waarop je die mensen ziet worstelen, zijn ook ironisch en grappig.’
'Een sneeuw' van Het Toneel Speelt is t/m 10 mei te zien in diverse theater in het land. Voor de speellijst, kijk op: www.hettoneelspeelt.nl.
Dit artikel stond eerder in andere vorm in 'Kunst & Cultuur', een veelzijdig cultuurmagazine voor Avro-leden.
